Tytus Działyński

Tytus Działyński (1796-1861), założyciel zbiorów kórnickich, wydawca źródeł historycznych; żona Celestyna Gryzelda z Zamoyskich. Założyciel zbiorów kórnickich i wydawca źródeł historycznych.

Portret Tytusa Działyńskiego w mundurze polskim z krzyżem Orderu Virtuti Militari

Urodził się w Poznaniu 24 grudnia 1796 z ojca Ksawerego i matki Justyny z Dzieduszyckich. Początki wykształcenia odebrał w domu, dalsze nauki odbywał w Berlinie, w latach 1808-1812 w Paryżu (nauki humanistyczne) i 1813-1815 w Pradze (szkoła politechniczna).

Po powrocie porządkował archiwum i księgozbiór w rodzinnym Konarzewie. Około 1817 r. rozpoczął gromadzenie rękopisów i starych druków z zakresu politycznych i kulturalnych dziejów Polski, dążąc do utworzenia biblioteki, w której by te pomniki przeszłości znalazły ochronę przed zagładą i służyły jako materiał do prac badawczych. W tym celu odbywał w latach 1817-1823 podróże po kraju i Europie, nawiązywał stosunki z antykwariuszami i uczonymi. Z biegiem czasu rozszerzył swe zainteresowania na zabytki muzealne. Jeszcze przed r. 1822 powziął zamiar publikowania swym nakładem gromadzonych źródeł i w roku 1828 rozpoczął druk tekstów praw litewskich, a w r. 1829 wydał Pamiętniki Jana Kilińskiego. W 1829 r. powołano go na członka Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Tworzenie księgozbioru stało się głównym zadaniem jego żywota w latach przed powstaniem listopadowym, a objęcie w r. 1826 należnej części schedy po ojcu, złożonej z rozległych dóbr kórnickich, ułatwiało realizację zamierzeń.

Gdy wybuchło powstanie listopadowe, Działyński zgłosił się i służył najpierw w 2. pułku strzelców konnych jako podporucznik, a w kwietniu przeszedł do sztabu naczelnego wodza, gdzie był adiutantem Skrzyneckiego. W czerwcu odznaczony został złotym krzyżem, a w sierpniu przeniesiony do sztabu korpusu gen. Ramorino.

Za udział w powstaniu rząd pruski obłożył sekwestrem dobra Działyńskiego. Sekwestr trwał do 3 marca 1838. Pozbawiony majątku mieszkał w Krakowie, u krewnych w Wysocku i Zarzeczu oraz w Oleszycach pod Jarosławiem, posiadłości żony. Nie zaniechał nabywania książek, dawnej broni i zbroi. Uzyskawszy w wyniku procesu z rządem pruskim zniesienie sekwestru włości kórnickich, przybył do Wielkopolski w listopadzie 1839, ale na stałe osiadł tu ponownie dopiero w r. 1842.

Mieszkał odtąd na przemian w Kórniku i w Poznaniu, rozwijając bardzo żywą działalność kulturalną. Przebudował zamek Kórnicki specjalnie w celu pomieszczenia zbiorów bibliotecznych i muzealnych. Z pomocą bibliotekarza Kajetana W. Kielisińskiego przystąpił do przerwanych powstaniem i tułaczką planów naukowych i ogłaszał swym nakładem cenne źródła do dziejów Polski oraz zabytki literackie. Do ważniejszych jego wydawnictw, dotąd zachowujących wartość, należą:

  • Statut Litewski (Poznań 1841),
  • Liber geneseos familiae Schidloviciae (Berlin 1852),
  • Acta Tomiciana (t. I-VIII, Poznań 1852-60),
  • Lites ac res gestae inter Polonos ordinemque Cruciferorum (t. I-III, Poznań 1855-56),
  • Źródłopisma do dziejów unii Korony Polskiej i W. Księstwa Litewskiego (części II i III, Poznań 1856-61),
  • Collectanea vitam resque gestas Joannis Zamoyscii illustrantia (Poznań 1861).

Wszystkie wydawnictwa odznaczały się piękną szatą zewnętrzną, a co ważniejsze, ukazywały się w okresie zaniku polskiego ruchu wydawniczego w Księstwie Poznańskim pod wpływem wzmożonego ucisku ze strony zaborczego rządu.

Działyński troszczył się o sprawy nauki i oświaty w Księstwie. W czerwonej sali swego pałacu w Poznaniu organizował wykłady z różnych dziedzin wiedzy, zabiegał o utworzenie uniwersytetu, był jednym z założycieli istniejącego do dzisiaj Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu i drugim, po Cieszkowskim, jego prezesem od 12 lutego 1858 do śmierci.

Portret Tytusa hr. Działyńskiego pędzla Leona Kaplińskiego z 1861 roku (olej na płótnie)

W życiu politycznym Księstwa brał udział jako poseł na sejm prowincjonalny w latach 1841-46. W okresie Wiosny Ludów wsparł ruch w Księstwie. Uwięziony został w twierdzy poznańskiej, wkrótce zwolniony, utwierdził się w postanowieniu usunięcia się od życia politycznego. Dopiero w r. 1858 zgodził się stanąć do wyborów sejmowych, licząc na zmianę polityki Prus wobec Polaków. Uzyskał mandat, ale złożył go zaraz w roku 1859, by nie głosować za wnioskiem rządu pruskiego o pożyczkę na wojnę włoską. Wybrany ponownie do sejmu pruskiego w 1859 przyjął mandat i uczestniczył w pracach Koła Polskiego i parlamentu.

Działyński poświęcał wiele uwagi rozwojowi polskiego rzemiosła, przemysłu, gospodarki i zagadnieniu ekonomicznego podniesienia kraju, gdyż tu widział środki mające podtrzymać narodowość polską. Sam szkolił własnym kosztem polskich rzemieślników, urządzał wystawy polskich wyrobów i pokazy ogrodnicze. Był jednym z założycieli i prezesem Towarzystwa Przemysłowego. Utworzył w Kórniku park, w którym aklimatyzował różne gatunki drzew i krzewów, nie rosnące na ziemiach Polski, a czynił to z myślą o przyszłej uczelni rolniczej.

Ożenił się 19 listopada 1825 z Gryzeldą Celestyną Zamoyską i miał z nią 5 córek i jednego syna: Elżbietę, Jana, Jadwigę, Marię, Cecylię i Annę. Zmarł w Poznaniu w nocy z 11 na 12 kwietnia 1861, został pochowany w Kórniku. Zapisał się trwale w dziejach nauki i kultury polskiej założeniem Biblioteki Kórnickiej i swą działalnością wydawniczą.

Fotografia Tytusa hr. Działyńskiego

Opracowano na podstawie biogramu Stanisława Bodniaka, PSB, t. VI (1948), s. 77-78.

Wydawnictwa BK:

  • Potocki Stanisław K., Wysocka Barbara: „Tytus Działyński 1796-1861”. Poznań 2002, ss. 71.