Mowa

Jaśnie Wielmożnego Imć Pana Seweryna Bieńkuńskiego

Strukczaszego i Posła Pttu Oszmiańskiego

w Grodnie na Sesyi Sejmowej dnia 16 lipca roku 1793 miana

Najjaśniejszy Królu Panie Mój Miłościwy!

Prześwietne Rzpltej Skonfederowane Sejmujące Stany!

Biorąc głos w okazyi czucia ogółu Narodu, znam głosem arcyważnego, jako myślą i chęcią ogólną upoważnionego mówienia, gdy mówić mam do związku Targowickiego najuroczyściej, bo ofiarą przysięgi podpartego, oświadczam: iż stać przy następnym tłumaczeniu się, Najwyższa Istność, sumnienie, honor, obywatelstwa i społeczeństwa obowiązki, szczególna Powiatu instrukcya krępują moją systemmę.

Stanął powodem gorliwości patriotycznej zawarty związek, nie tylko ogłoszony, ale tak mocno upewniony, ślubem w obliczu Boga stwierdziły go miliony obywatelstwa, kraj cały tym czulej być siebie spostrzegł, w tym to jedności ogniwie, ile na dowodzie uroczystych oświadczeń z tronu najjaśniejszej Imperatorowej Jejmci zawsze w wieloważnej potędze sąsiadującej Monarchini poufał, a tym gruntowniej upewniał się.

Pisałeś się sam, Najjaśniejszy Królu Panie N. Miłł., lubo nie tak skwapliwie, ja sam powodem przykładu od ciebie doszłych do naszego Powiatu wiadomości, aż w miesiącu sierpniu roku zeszłego ucierpiawszy dosyć i aż nader za wiele, gdy z sąsiadami moimi od dni pierwszych czerwcaj aż do sierpnia wstrzymany, w ten czas mocą snać ukazów od komend bliskich pokazanego w samej przysiędze coś zelżonego do miejscowej Konfed. w złączeniu się jęliśmy się sposobu.

Już to przeszło tyle czasu, pod tym hasłem zostawaliśmy i zostajemy, dopiero pierwszykroć podaną do Stanów de die 11 praesentis Notą JW. Ambasador znieść pragnie imię Targowickiego, nie wiem w jakim tytule żądając związku, czyli chcąc innego, mieni za nie przypodobaną w plenipotencyi deputowanym wydanej położoną wzmiankę.

Lecz gdy tak połączony jest Naród Królewskiej determinacyi zawziąwszy przykład, a jedności ogniwa w dobrej zasadzie o całość krajów Polskich rodak Król z Narodem, a naród z Królem upewnili tak mocno, bo ofiarą nie startej przysięgi, a zatem już i upewnili się nawzajem w nieodstępności.

Dopieroż gdy zeszło do pory przed Sejmu teraźniejszego, w jakimże innym, jeśli nie w tym to sprzysiężeniu się podana od całego Narodu o Uniwersałach deklaracya? Te zostały ziszczone od Króla i Rady pod jednymże związkiem, taż deklaracya najmocniej zastrzegła, iż przychodzący poseł lubo by obrany na Sejmikach miejsca przez Rugi nie weźmie, jeśliby nie pisał się i nie wszedł w związek Targowickiej Konfederacyi, gdy więc rzekła takim zakładem Sejmu, Generalna Konfeder. nie chcąc mieć oddzielnych członków w dzisiejszym Sejmie, jakżeż dziś pretendować innego? Lub gładzić imię, które od pierwiastkowych układów, i co do utworu posła z nas każdego, było zażądywane, i w takim względzie nalazły się Rugi i Sejm już przeszedł tydzień czwarty, dzieł swoich tyle wydawszy dowodów.

Same JW. Marszałka Rycerskiego obranie, stało się pod tym hasłem, jego przysięgi od generalności, gdy w ten czas Izba sama jedna poselska nie była pełna w możności prawodawstwa, w mocy jakby sobie nadawczej przyjęła i wysłuchała, słowem co do dziś dnia mieliśmy czynnościów, Marszałek na czele będąc, świadczył, bardziej niżeli się łącząc, bo poprzysiężnymi obowiązkami w trwałym związku od Targowickiej Konfederacyi włączonym do dziś zostając igniwie, nie może nawet myśleć o odstępności jego, projektu gorszącego takie przedsięwzięcie przyjąć, cóż dopiero popierać.

Wszystkie uwagi tak z ofiary ślubów, jako też kroku trwałego całej Europie i całemu światu otwartego, krępują możność odstępu. Powiat Oszmiań. tak liczny, w którym samego obywatelstwa osiadłych domów do 3000 blisko zalicza, owi to osiadli w takiej liczbie zawarci są w Księgi, które z obu Repartycyów Oszmiań. i Postawskiej utrzymywała miejscowa Konfederacya, a tam prócz osiadłych ojców z synami, braci niedzielnych, jakaż to liczba szlachty zapisała się w owe Księgi, ich wylane podpisy, cóż to są, tylko świadki swoim szczątkom, a czego Bóg z wysoka patrzący strzeże, i nam daje upominek, by za bluźnierską odstępność nie nabierać zemsty jego od pokolenia do pokolenia szerzącej się, na czym zagęszczone przysięgi, dom z domem wszedł i zapisał się, któżby mógł na moment odejść od tego chwalebnego, a gdyby i omylającego dlatego, że w ślubach przysięgi zamkniętego związku, do którego rozumiem i wszystkie obywatelstwa we trzech prowincyach ułączyły się.

Nie znam ja celu zamiarów JW. Ambasadora, ani przenikać chcę, gdy własnej determinacyi jestem panem, azali nie jest chęć do kogo utworu innego związku, ja odstępcy w tej mierze i znać bym nie chciał, słyszeć imienia unikam.

Przysłuchiwałem się oprócz pierwszych jeszcze dwóm Notom JW. Ambasadora, projekt także do Traktatu, chce stwierdzenia po linyą w mapie zaciągniętego kordonu, a to wszystko nad deklaracyą Najjaśn. Imperatorowej i nad związek przy onym, gdzie przed innemi mocarstwami strzec Polskich granic uroczyście upewniła, dopiero zabrawszy bracią naszę oświadczoną projektem linyą, przyznanym zabór mieć żąda, zagraża dalszemu nad bezsilnymi w drobnostce pozostałemi przewodzić potęgi cieżar, ależ każdy dziś stałym biorąc to sercem, przyjmie i sam program w skutku, tak ważną cierpienia mając przed się pobudkę, za wiarę, wolność, całość krajów, słowem całą swą istność i odwieczną independencyą.

Czyliż podobno by kto odstąpił poprzysięgłego związku, kiedy patryotyzmu znamiona, w Sejmie tym są trwałe w związkowości niezmiennej, Bógdajby przykład potomności podany naszym następcom, jak do dziś dnia byliśmy, dał poprzedników powinnego naśladowania swe względy.

Będąc tak połączeni z sobą ufamy mocno, że nie będziem słyszeć imienia odstępnika, któren by jeśli od siebie Bogu nie zawarł ślubów, współziomków w tym kroku stojących śmiał pogorszyć, którenby gdy już nie przysiągł związkowi, i tym samym straży całości granic nam nie uręczył, czyż być może, by i tak haniebnym krokiem postępku siebie i imię Polaka mazał, by stawszy się każdemu z nas miłej Ojczyzny odrodnym synem, szarpał wnętrzności samowolnie, idąc w inegzystencyą onej. Owoż lubo by w nas konieczne chciano kasaty z plenipotencyi imienia tego, ale z serca kasaty nikt nie przemoże.

Ja co do odpowiedzi na Notę JW. Ambasadora, życzyłbym dać taką, z jakich pobudek wyrażonych w mym głosie oświadczona jest nieodstępność, a w wyrazach bardziej zadziwienie, iż JW. Ambasador znając przez Monarchinię swą układ Targowicki, i będąc świadkiem wszelkich czynnościów ze związku tego dotąd wypływających, imienia tego nie przyjmuje czyli nie chce wzmianki w plenipotencyi, i że odstąpienie prawa jest nad moc prawodawców - gdy do jego zniszczenia projektu nie masz i za opozycyą nań by od jednego posła, nie może nawet być wprowadzon.

Dopieroż co do Noty w dniu wczorajszym względem odmiany w zwolnieniu władzy deputacyi w plenipotencyi podanej, równa wypada odpowiedź, iż gdy prawo zapadło, ruszyć go jest nad możność, propozycya względem tego naprzeciw oponowaniu się, by jednego posła być nie może, owóż i odpowiedź niech będzie na to jednostajna, radziłbym z mego miejsca.

Gdy ten punkt stałości naszej oświadczamy, i już to w okoliczności odpowiedzi na Notę pierwszą dnia 11 podaną Sesya w dniu sobotnim zeszła na głosach, głos najpierwszy zawsze światły do umysłów współsejmujących zacnego Senatora JW. JX. Biskupa Inflant: dał się słyszeć przy tej okazyi o Konfederacyi Generalnej Obojga Narodów czynnościach, mówił ten przezacny mąż, świadcząc za jej dotąd trwającym dziełem, przyznał i to, że z jej usprawiedliwienie może być pretendowane, a przez Stany czynności rozważone, dla umocnienia, lub gdy się widzieć będzie, poprawy onychże.

Powodem tego odezwu, gdy i innych opinie ku temu stosowne słyszałem, głos mój mam honor obrócić w winnej rekognicyi tej to w okoliczności czasu przodkującej władzy, nie żebym chciał co najdować, ale jak poseł, z moim się tu odzywam ciężarem, któren każdemu reprezentantowi od własnego Pttu koniecznością jest zdać, oświadczyć, i by najdrobniejsze desiderium otworzyć, taka jest postać posła, tak ja z niej winnej wysługi ziszczam obowiązek.

Jest, lub nie, odstępność w jej czynach, względem swojego powinnego w obrębach wytrwania, nie znam się w mocy być z dowodami dotykalnie to wyobrazić Stanom zdolnemi, mówiąc wszakże do władzy pod moment Sejmu, mówić mi przychodzi nie inaczej, tylko jako Posłowi znającemu się w sobie, że mogąc zazierać w porządek krajowych magistratur, mogę z pierwszej kolei trwającej czynności pretendować, z kogo przynależy wywodu, mogę razem o jego władzy powiedzieć.

Obojga tego żądałbym z ważnych pobudek, nie znam albowiem przed Generalnością dotąd w kraju Skarbem, wojskiem, wewnętrznym porządkiem, administracyą sądownictwa w sobie i w swoich wydziałach rządzącej, nikogo pierwszego, ona to była już więcej roku rządczynią i panią, a dziś Sejm, który tylko nastąpił z prawodawców, jest od całego narodu z wolnego obioru braci swoich, a współcześników w republikancyi wszystkiego, jemu to głos JW. Biskupa Infl. przyznał usprawiedliwienie się, którego głos pobudką, rozumiem, że dadzą talenta w sobie pomnożone też członki generalności gorliwego za dobrem kraju postępowania.

Żądać tego kiedyż tedy należy się Sejmowi, okazać to, i zdać sprawę przed Narodowym Zgromadzonym Sejmu Stanem spieszyć powinni, jako dziś w swej istności niżsi starszym współbraciom.

Względem Konfederacyi Targowickiej, rozumiem: że dwa ex uno wypadają przy tej okoliczności obiekta. Związek jako najkardynalniejszym czynem ofiarą całego narodu podparty, poruszonym i w obojętność wprowadzonym być nie może. Egzekucya zaś jako przez ludzi na tak wielkiej liczbie rezolucyów zastanówiona, przezorowi Stanów należąc, wdaną w rozpoznanie być powinna; zatem drugie pierwszemu ruiny żadnej przybliżyć nie trafi, gdy pierwsze w nieporuszonym zostawione szacunku, a drugie w Zgromadzonych Sejmu Stanach poszuka usprawiedliwienia.

Niżeli przyjdzie ku temu, niżeli okoliczności zwrócą przy wewnętrznym urządzeniu ustalenie pierwszości, dziś bacznie radząc o obywatela w domu całości, przystałoby zastanowić czułość do dwu jakoby równie dotąd ważonych władzy krajowych Generalna Konfederacya Sancitami, zaleceniami, dekretami, przystałoby uczynić wzgląd, azali nie dotyka obywatela, komuż to należy, jeśli nie zwierzchnej władzy, jako to Sejmowi, czuć za pozostałym w domu współobywatelem, któren po to Posła wysłał, by jego tkliwość i uciążeń zreprezentował równie jak całą sądownictwa postać w kraju i wewnętrznego porządku wyobraził trwałość lub nieexekucyą.

Powiat mój w Instrukcyi mi danej puncto 8vo, tak napisał: Dekreta Ultimar: Instantiar: Assessoryi Lit. i Trybunalskie, ażeby przy swojej mocy nienaruszenie zostawały JPP. Posłowie upominać się mając obowiązek, o skasowanie wszelkich przeciwko im zaszłych Sancitów, starać się będą.

Gdy czytam takie Posłowi zalecenie, niech tu każdy sądzi, nie musząż być pobudki, które im dyktowały osnowę tego punktu? Zapewne, Najjaśniejsze Stany, musiała doświadczyć część obywatelstwa, albo gdyby i pisała nie za sobą, godzisz się nie przyjąć mnie, Posłowie, remonstracyi tego desiderium, które z cudzej sprawy obrazu pochodząc, jest w każdym słuszne, z uwagi tej, iż co dziś jest dla bliźniego, razem litując się, godzi się zamyślić się, że być może i na mnie niedogodnym jutro niepomyślności trafem.

Nie wierzyłbym ja temu, by odstęp od zasady swej przez generalność zachodzić mógł daleko nad deklaracyą, jaka sama sobie dosyć warownie opisała w dniu 14 grudnia roku zeszłego 1792. Tam bowiem upewnia, że prócz spraw exempcyjnych, obligownych, expulsyjnych i o niesatysfakcyą dekretów między ziemskiemi obywatelami (a te dekreta równając z trybunalskiemi) innemi zajmować się nie ma.

Musiała więc swego do siebie napisanego dzierżeć się prawa, czyli zasady, i to znowu powinno było beśpieczyć obywatela: iż Extra Sądu mieć nie będzie, nie wnidzie sprawa kognicyi, sprawa sukcesyi, nie pójdą dekreta nie sądzonych po apellacyi spraw pod przesąd, w kolei przeciw temu zamiarowi nie nastąpią sancita, żadne zalecenia odjęcia majątków, prawo nadawstwa nie wynidzie od tej władzy; słowem, będzie tylko sprawiedliwość w sprawach zwłóki nie cierpiących, raptownego zajęcia majątku, żądanej exempcyi, to miało być obiektem czynienia, a do tego porządek wewnętrzny przyzwoicie co do skarbu i wojska, nie wtrącając sądownictwa i beśpieczeństwa majątków, które obieralnym miejscowym w własnych powiatach należą wedle praw juryzdykcyom.

Jeśliż nie jęła przeciwnych postępowań Generalna Konfederacya, za cóż ja mam w Instrukcyi, niech te wyrazy będą nie ode mnie, ale od Powiatu wszakże reprezentantowi prócz ich gdy mówić wolno, niech samo dopomnienie się ściągnie tej sprawy usprawiedliwienie. - Znowu co do zarządzeń wojskiem wydawania na gaży assygnatów, dopieroż assygnatów na zwyczajne i extraordynaryjne expensa co oznacza całość Skarbu Publicznego, a jak się ony rozchodził należy się rachunek.

Sancitów wydawanie Sejmowi jest właściwe, a nigdy inne nie wychodzi i w Sejmie, tylko z wyobrażeniem rzeczy dotykalnym, z approbacyą ich, lub reprobacyą, bo to jest równie na czym Król poprzysięga, względem niekarania podług zaocznego doniesienia, gdyby miano na samo żądanie jednej strony przeznaczyć majątek, nie słysząc drugiej strony, która preskrypcyą z pierwszości, lub później zaszłą przynieść może, i położyć do obrony własności na sądzie ma prawo.

Wyznaczać znowu Komisye, jak było i w samym Sejmie 1775 do roku 1776, co na zaprzeszłym Sejmie (apello memoriam) okrzyczanym zostało, także są niewolne z składu stanności i pretendowanie jednostronnego, dopieroż ogłoszenie Remiss, cóż być może bardziej zabijającego czułość obywatela, jak postać przemocy w niedogodnym składzie osób sądowych jednostronnie narzuconych, a stąd częstokroć i co do prawa stopniów w skonwinkowaniu następna kolej wypadająca.

Być to mogło albo nie w niniejszej Konfederacyi, skargi przecież obywatelskie o zaszłe sancita, o skasowanie Trybunalskich Dekretów, ja tego opuścić nie mogę, ufność Powiatu we mnie zaszła na Posła wybioru, i winna wzajemność, są to przyczyny mojego mówienia.

Takich postępowań skutki, gdyby się miały wzlegać na ruinie obywatelów, trwożyć się trzeba przy powszechnych zażaleniach podniety zamieszania wewnętrznego, a które grozi tym większym nieszczęściem.

Gdybyż tak w istocie było, że nad przepis własny, co więcej nad prawa, że może do dziś dnia egzekwują się postępki, jestem przeciwnym, a najwięcej teraźniejszym pod Sejmem czynnościom, które już przynajmniej pod okiem zwierzchnej władzy zatrzymanemi mieć chciałbym.

Na to podaję projekt i o czytanie onego upraszam.

Słyszeliście, Najjaśniejsze Stany! W czytanym projekcie zamiar czynów przez generalność, gdy im projekt przyznaje wedle własnejże deklaracyi dnia 14 decembra roku 1792 i to wszystko, niżeli otwarte zostaną juryzdykcye i najwyższa Magistratura, Trybunał, wskrzeszonym nie będzie, w inne zaś dzieła co najgorzej by pod moment Sejmu tworzyć miała sancita, a jeszcze o których się słyszało dotąd, byłoby to Sejmowi dopuszczać przeciwności prawom, co gorsząc obywatelów, zamieszywa ich, i czułemi czyni do własnej władzy, która występności jakby chciała być uczestniczką, gdy jej nie odwraca, nie zapobiega nadal, tym samym każdego do wynalazków iścia na prawo podnieca i konieczno doprowadzać zda się.

Najjaśniejszy Królu! Przodkujesz czynom Sejmu i jesteś stanem najpierwszym; pierwiej to Tobie dochodzić powinno, co dolega obywatelowi, bo prócz tej rady w Sejmie jesteś Ojcem narodu, koić dolegliwość dzieci swoich winieneś, ozwij się z tronu, co myślisz o tej władzy, a przemów i za imi, i za sobą, bo oto jak słyszę prerogatywie twej w Przywilejach Rozdawnictwa masz przeszkodę, JWW. Pieczętarzom zagrodzona pieczęć pod Władzą Generalności, dopominam się ja i tutaj do twej powagi odwrócenia wytężonej mocy, czyliż ona tak jest silną pod Sejmem, gdy J.K. Mość mając przy boku swym tych Ministrów, tracić ich zda się, gdy nie mają władności przywileje zależały, i szafunek odjęły, niech to wszystko rozważą Sejmujące Stany!

Mówię do tego widoku, na któren powszechność dzisiaj spogląda, mówię w powtórzeniu za obywateli czułością; oto każdy jakby na rozdrożu porzucony, trwoży się i woła, której się trzymać drogi, czyli którą go zaprowadziło beśpieczeństwo ostatecznych wyroków, chcąc wiedzieć czy dosyć wedle Kardynalnych Praw dawnych poufać na onych, kiedy dziś jak w labiryncie wskazane wycieczki, mimo ową bespieczną toru dawnego skazówkę, na to co doświadcza się, nie interesowany umysł spogląda z zadziwieniem, jednostajnież utrważając się, każdy się boi zdarzonego przykładu, gdy oraz nie chcą wszyscy obywatele być istcami, ani nawet zdziwiającemi się spektatorami niczyjego upadku.

Zapobieżcie, Najjaśn. Stany, przyszłości, ja jestem przy projekcie moim i o podniesienie onego domawiać się zechcę.

Do was tylko jeszcze, których może cokolwiek obchodzi moje mówienie, a którzy byliście i jesteście w tej to władzy Generalnej Konfederacyi, zwracam się, okazując, że nic tu nie mam z mego wymysłu, tylko jak chcę utwierdzić mą czułość Instrukcyi i obowiązkom obywatelstwa winną. Wyż to z siebie zdajcie czysty wywód, kładąc czynnoście w Sancitach pod przesąd Stanów rozwadze, lub deputacyi na to szczególnie wyznaczyć się mogącej, która wywiąże, jaka i w czym jest prostych postępowań z prawami zgodzona nie odstępność, usprawiedliwi dziś za osobami dobrą opinią; bo cóż być może pożądańszego człowiekowi, jak z obojętnego wywiązać się mniemania.