Mowa

Jaśnie Wielmożnego Załuskiego

Posła Sandomirskiego

dnia 9 Julii 1793 roku miana

Najjaśniejszy Królu,

Prześwietne Skonfederowane Rzeczypospolitej Sejmujące Stany!

Każde powołanie Najjaśn. Stanów do posługi publicznej jest dla mnie nadto pochlebne, bym od pełnienia onej miał się wymawiać; ktokolwiek chęć szczerą niesie dla kraju i swych współobywateli, ten w wszelkim razie z ochotą się na usługi poświęca: z tą zapewne usilnością i teraźniejszy wasz rozkaz uskutecznić pragnę, względem wystawienia stanu Skarbu Koronnego: wedle wiadomości, którą jako sprawujący w Konfederacyi Glnej wydział interesów Skarbu tego mieć mogę; światło zdań waszych w dopełnieniu tego obowiązku będzie mi skazówką, a jeżeli udolność moja nie odpowie zupełnie oczekiwanym zamiarom, niechaj znajdę względy w każdego przebaczeniu.

Ktokolwiek ciągle rządnym być pragnie gospodarzem, ten wydatki swoje stanowić powinien podług dochodów, jakie posiada, podobne i w rządzie publicznego Skarbu zachowywać należy prawidło, aby nie dochody do planty wydatków, lecz wydatki do możności dochodów stosować; inaczej jak w prywatnym względzie, gdy przewyższa expens intratę, utrata majątku nieochybnie, tak w publicznym, albo uciążliwość nadproporcyonalnych podatków, albo zawodność funduszów na przeznaczone wydatki, są niemylne skutki. Jest więc, Najjaśn. Stany, najpierwszą potrzebą poznać stan, sytuacyą i możność aktualną skarbów obojga narodów, jeżeli chcecie w przyszłości na dobrym fundamencie stanowić wydatki onych, to wam wystawić, co się tknie Skarbu Koronnego, będzie moją usilnością stosownie do wiadomości z Komisyi tegoż skarbu nadesłanych.

Prawidła stanowiące Percepty i Expensy Skarbu Koronnego od roku 1776 gruntowały się na prawie i tabelli przez Sejm ustanowionych, według których Komisya Skarbu Koronnego ciągle aż do rozpoczęcia Sejmu zeszłego, rewolucyjnego, rządziła się. Gdy w ciągu Sejmu tego nowe podatki ustanowione zostały, które dotąd nie zniesione egzystują, przeto według tych roczny dochód skarbowy wyprowadzać należy.

Nieszczęście, którego Polska doświadcza, przez zaprzeczenie od wojsk obcych, prawie dwóch części swoich krajów, a z niemi odmówienia dochodów i wszelkiego władzy rządowej posłuszeństwa i egzekucyi, z smutkiem przekonywają o potrzebie, aby w doniesieniu, jakie czynić mi przychodzi o stanie aktualnym Skarbu, obok dochodów z całego kraju polskiego dotąd wchodzących, wystawionym było wiele przez które wojska w zajętych województwach jest zawiedzione, a wiele z zostawionej cząstki Polski wynika.

Między podatkami, jakie do Skarbu wpływają, położyć należy różnicę stałych, których wielość ustawnej odmianie nie podlega, a niestałych, co od przypadku onych powiększenie lub ubytek zawisły. Za stałe podatki rozumieją się: Podymne z Półpodymnym, Skórowe z Dymów wiejskich, Ofiara 10. 20. 30 grosza, tak z dóbr ziemskich, jako i z duchownych, Kwarty, Czynsz Emphiteutyczny i Łanowe z Dóbr Królewskie zwanych, Pogłówne, żydowskie i Czopowe z miast królewskich i duchownych podług licytacyi lub administracji skarbowej, a z dziedzicznych według abjurant do skarbu wchodzące. Niestałe zaś są: Cła, Rześ, Tabaka, Stempel, Loterya i inne przypadkowe.

Stałe podatki w rozległości całej Polski wzięte, importowały rocznie złł. pol. 18,329,574. gr. 19. den: 15 4/8. Jako to: Podymne wraz z Półpodymnym z Dymów w ogół wziętych Nro 1,015,254 Sumę zł. pol.: 5,948,779. Skórowe z Dymów Wiejskich złł. pol. 169,721. gr. 6. Ofiara 10. 20. i 30. Grosza tak z Dóbr Ziemskich, jako i z Duchownych złł. pol. 5,368,404. gr. 2. den: 14 1/2. Kwarty, Czynsz Emphiteutyczny i Łanowe z Dóbr Królewskie zwanych złł. pol. 3,457,130. gr. 9. den: 15. Czopowe z Miast Królewskich, Duchownych i Dziedzicznych złł. pol: 1,569,573. gr. 8. Pogłówne Żydowskie złł. pol. 804,966 gr. 23. den: 6. Co wszystko wraz złączone wynosi wzwyż wyrażoną summę złł. polskich: 18,329,574. gr. 19. den: 15 4/8.

Ta była suma rocznych podatków stałych prowincyj koronnych przed zajęciem krajów Rzpltej od wojsk obcych, jaka zaś część z której strony według wyciągnionych kordonów ad praesens zapuszczona, tę kładnę: od strony rosyjskiej z ogółu sumy powyższej, zawiedziona jest suma złotych polskich 6,969,899 gr. 2. 4.2/8 to jest: z Podymnego z Półpodymnym z Dymów Nro 435,674 summa złotych polskich 2,440,663. - Skórowego z Dymów Wiejskich złł. polskich 73,810 gr. 6. - z Ofiary 10go 20go i 30go grosza, Dóbr Ziemskich i Duchownych złł. pol: 2,557,016. d. 8. - z Kwart, Czynszu Emphiteutycznego i Łanowego złł. pol. 1,320,566. gr: 5. d. 8 2/8 - z Czopowego Miast Królewskich Duchownych i Dziedzicznych złł. pol. 182,051 gr. 10 - z Pogłównego Żydowskiego złł. pol. 395792 gr: 10 d. 5. In summa jako powyżej złotych polskich 6,969,899 gr: 2 d: 4. 2/8.

Podobnie od strony pruskiej zaprzeczona suma niżej wyspecyfikowana złotych polskich 3,702,479 gr. 21 d: 5. 1/2 - to jest: z Podymnego, z Półpodymnego z Dymów Nro 195,206 suma złotych polskich 1,113,467. - Z Skórowego z Dymów Wiejskich złotych polskich 31,796. - z Ofiary 10., 20. i 30. grosza z Dóbr Ziemskich i Duchownych złotych 1,311,293 gr. 13 d. 10 1/2, z kwart Czynszu Emfiteutycznego i Łanowego złotych polskich 641.129 gr. 7 d. 13 1/4 - z czopowego z Miast Królewskich, Duchownych i Dziedzicznych złł. pol. 498,657 gr. 14. - z Pogłównego Żydowskiego złł. polskich 106,136 gr. 16. - In summa jako wyżej złotych polskich 3,702,479 gr. 21 d. 5 1/2. Summa summarum z obu stron zaprzeczonych ad praesens dochodów stałych koronnych złł. polskich 10,672,378 gr. 23 d. 9 1/2.

Po tych potrąceniu zostaje Skarbowi Koronnemu z części krajów posesyi polskiej dochodów stałych złł. polskich 7,657,195 gr. 26 d. 6. Jako to: Podymnego z Półpodymnym z Dymów pozostałych Nro 384,374 suma złł. polskich 2,405,649. - Skórowego z Dymów Wiejskich złł. polskich 64,115, Ofiary 10. 20. i 30. grosza z Dóbr Ziemskich i Duchownych złł. polskich 2,500,094 gr. 18 d: 16 1/7. Kwart, Czynszu Emfiteutycznego i Łanowego złotych polskich 1,495,434 gr. 26 d. 4 4/8 - Czopowego z Miast Królewskich, Duchownych i Dziedzicznych złł. pol. 888,864 gr. 14 d. 1. - Pogłównego Żydowskiego złł. pol. 303,037 gr. 27. - In summa jako powyżej złł. polskich 7,657,195 gr. 26 d. 6 pozostawać okazuje się.

Tak wam okazawszy, Najjaśniejsze Stany, realność dochodów stałych, idę teraz do okazania sperandy niestałych, których wielość roczna jak odmianie podlega, tak determinowane tylko do propozycyi zaboru być mogą. Podatki te importowały dotąd rocznie z całej Korony summę złotych polskich 9,289,892 gr. 3 d. 2 3/9. Jako to: Cła, Składne Winne, Pobory spławne i lądowe, Czopowe Zagraniczne i konfiskaty celne złotych polskich 2,896,749 gr. 7 d. 11 - Podatek Skórowy z Miast złotych polskich 2,611,484 gr. 26 d. 10. Stempel Papieru, Kart, Kalendarzy i Ksiąg Żydowskich złotych polskich 1,390,650 gr. 15 d. 8 3/5 - Tabaka złotych polskich 1,763,097 gr. 23 d. 9. - Loterya i potoczna Percepta złł. pol. 538,643 gr. 5. Most pod Warszawą złł. pol. 50,000. Prowizye od sum po Duchowieństwie Galicyjskim pozostałych złotych 39,273 gr. 15. In summa złotych polskich 9,289,892 gr. 3 d. 2 3/5. - Z tych według sytuacyi krajów teraźniejszej, nie można by się spodziewać więcej dochodu, jak złł. pol. 3,574,635. To jest: z wyż. wyrażonych Cełł złł. polskich 1,266,600. - z Skórowego podatku złł. pol. 1,086,133. - z Stemplu złł. pol. 160,000. - Z Tabaki złł. pol. 743,200. - z Loterii złł. pol. 250,000. - z Mostu złł. pol. 50,000 i z Prowizyj od summ po Duchowieństwie Galicyjskim złł. pol. 18,702. - A tak połączywszy podatki stałe w sumie złł. pol. 7,657,195 gr. 26 d. 6 okazane, z sumą dopiero wspomnioną Prowentów niestałych złł. pol. 3,574,635 - cała suma wszystkich dochodów rocznych Skarbu Koronnego ad praesens okazuje się być złł. pol. 11,231,830 gr. 26 d. 6.

To wyprowadzenie stałych i niestałych dochodów Koronnych gruntuje się na Tabellach z Komisyi Skarbu Koronnego nadesłanych, jednak donieść powinienem, że te w położeniu, w jakim dziś Polska znajduje się, nie mogą być akkuratne z przyczyny, iż wiadomości doskonałej mieć nie można, jak kordony są ciągnione, raz że zajęcie krajów przez oba obce wojska nie może zupełnie Kommisyi być wiadome, jakie wsie po tej lub tamtej stronie tych kordonów znajdują się; po wtóre, że wojska te już posuwają się, i znowu cofają, co Prowenta wątpliwemi czyni, iż onych wielości pewnej stanowić nie można.

Dodać i to w tym miejscu należy, że jest koniecznością zmienić podatek miasta Warszawy na dawny, gdyż ten jest nader uciążliwy, i do wyboru coraz bardziej niepodobny, tak dalece, że delata jego przy każdej racie w górę idzie, i już w ostatniej do trzech części pozostała. Miasto to płaciło do roku 1789 Podymnego z Półpodymnym złł. pol. 160,000. Od rzeczonego roku w zamian tego podatku podniecone duchem formowania ciała municypalności miejskiej, uczyniło ofiarę corocznej sumy złł. pol. 400,000. Gdy zaś niechybną jest koniecznością zwrócić dawną opłatę, więc odpadnie z tabelli stałych podatków złotych polskich 240,000. W przyszłości także do Kwart z Królewszczyzn wchodzi Kwarta z Sttwa Kowelskiego, które dziedzictwem nadane jest JW. Rzewuskiemu; po śmierci zatem dożywotniej possesorki odejdzie z kwart summa fl. 59,611 gr. 16.

Równie przełożyć Najjaśniejszym Stanom powinienem, że między dochodami niestałemi, pod artykułem stemplu znajduje się opłata Sejmem Rewolucyjnym nowo postanowiona, czteroletniego procentu od intrat, jakie tylko do wszelkich godności, dostojeństw i urzędów przywiązane są, według zaś prawa 1775 płacono do czasu wyż. rzeczonego Sejmu, za Stempel od każdych 100 złł. intraty gr. srebr. dwa. Sądzić należy, iż Stany Sejmujące, przez samą słuszność, podatek tak niesprawiedliwy zwrócą do dawnej opłaty; więc na tym artykule, lubo nie największa suma, jednak niejakie quantum z dochodów niestałych odpadnie.

Są jeszcze dwa dochody Skarbu Koronnego stałe, które między inne załączone nie są, z powodu, że osobne przeznaczenie mają, to jest: subsidium charitativum na długi J.K. Mci przeznaczone, i podatek z Dóbr Ostrogskich na regiment Ordynacyi Ostrogskiej i na pensje dla Kawalerów Maltańskich służący, pierwszy importował złł. pol. 600,00. Dziś więcej kalkulować nie można, jak złł. pol. 224,251 gr. 9. Drugi czynił złł. pol. 300,000. Dziś circiter czynić mógłby złł. pol. 55,000 - oba zatem nowego rozporządzenia wymagają.

Owoż, Najjaśn. Stany, dochodów wszelkich Skarbu Koronnego obraz, jakie dotąd były, jakie w sytuacyi aktualnej Polski być się okazują. Tych na przyszłość urządzenie, i do propozycyi onych uregulowanie expensy, rozumiem, że Najjaśn. Stany w czasie za nieodbitą potrzebę uznają, gdy bowiem wydatki będąc dotąd te same, co przy całych perceptach, a nawet i nowe przez deficyt oczewisty funduszów, w coraz większe długi Skarb wpędzają, a opłaty prawem oznaczone zawodnemi czynią; co następującym doniesieniem stosownym do bilansu z Komisyi Skarbu Koronnego nadesłanego ad 15. Junii Anni currentis stosownego mam honor okazać.

Należytości, jakie Skarb koronny winien opłacać rocznie, nie będę tutaj przywodzić, gdyż to jest czynność rachunków, jaka przez deputacye do egzaminowania zwykła być odbywana; do zdania takowych rachunków a 1ma 7bris 1792 anni jest gotowa komisya przez będącego tu od niej delegowanego, i przez nadesłanych z księgami officjalistów. Ja tylko mam w zamiarze donieść Najjaś. Stanom, wiele Skarb Koronny teraz winien komu reszty wypłacić ad 1mam 7bris Anni currentis 1793, wiele na te wypłaty ma w kasach, i w sperandzie do tegoż dnia i miesiąca, perconsequens, jaki jest tymczasowy deficit. - I tak należy ze Skarbu Koronnego dopłacić ad 1mam 7bris Anni currentis Skarbowi J.K.Mci złł. polskich 176,001 gr. 25, Brygadzie Biernackiego restującej płacy za kwartał a 1ma Xbris 1792 złł. pol. 101,952 gr. 11 denar 4 1/2, Brygadzie Madalińskiego reszty za tenże kwartał złł. pol. 101,715 gr. 15 d. 4 1/2, Regimentowi Brodowskiego reszty za tenże kwartał złł. pol. 86,566 gr. 23. Tegoż Regimentowi na mundury złł. pol. 45,067 gr. 10. Regimentowi Gurzyńskiego na mundury złł. pol. 45,067 gr. 10. Na Kommisaryat Wojskowy podług żądania bywszej Kommisyi Wojskowej ON złł. pol. 454,137 gr. 27 denar 1. Na żołd wojska pozostałego koronnego kwartalny a die 1ma Junii, ad 1m 7bris Anni currentis należało złł. pol. 3,512,494 gr. 10 denar 3 1/4 na te wydała Kommisya assygnacye do percept raty Juniuszowej na złł. pol. 1,178,331 gr. 15 denar 7 1/4. Pozostaje dopłacić temuż wojsku złł. pol. 2,334,162 gr. 26 denar 14. Departamentowi Marszałkowskiemu złł. pol. 68.000 Departamentowi Kanclerskiemu złł. pol. 30,000. Królewicom Polskim złł. pol. 89,333 gr. 10. Metrykantom i Pisarzom Assessoryj złł. pol. 9000 Sukcessorom Buczowa złł. polskich 1,500, Wojewodzinie Wołyńskiej z Lubomla za Ratę Świętojańską Anni currentis złotych polskich 17,500. Niemniej za assygnacyami Najjaśniejszej Konfederacyi należy Ministrom za granicą będącym i byłym złł. pol. 11,333 gr. 10 JP. Pakoszowej złł. pol. 20,000. JP Bachmińskiemu złł. polskich 10,500 oraz Plenipotentom Stanu Miejskiego w Assesoryi za czas zasiadania ad 1m Junii 1792 złł. pol. 30,000, wszystkiej do zapłaty należytości in summa złł. pol. 4,202,049 gr. 25 den. 6. Mimo tego znajdują się w ręku wojska delaty do zaległych podatków w zajętych krajach, dotąd nie wyegzekwowane, tych wykalkulować zupełnie jeszcze nie można było, dla zachodzących trudności, lecz po bonifikacyą onych, codziennie wojskowi do Komisyi przychodzą, także należy co miesiąc JW. Zastępcy Najjaśn. Konfederacji Generalnej po złł. polskich 18,000. Tudzież Komisarzom Policyi od maja po złł. polskich 800, jako też i inne nieprzewidziane expensa. Na zapłacenie tych należności ma Skarb Koronny w gotowiźnie i sperandzie do tegoż dnia 1. 7bra Anni currentis złł. pol. 1,056,136 gr. 4. Jako to w Kasie Generalnej złł. pol. 2,718 gr. 22 z Percept Rady Czerwcowej, to jest: z Ofiary Dóbr Ziemskich i Duchownych, z Podatku Rzezi z Miast Kontraktowanych, tudzież z Delat rat zeszłych, po potrąceniu assygnacyi na miesięczny żołd wyżej wspomniony, zostaje w Kasach Prowincyalnych i Exakcyach złł. pol. 503,417 gr. 12 z percept Kwartału Apriliuszowego in Julio kończącego się od Ceł, Tabaki, Stempla, Loteryi, Mostu, Rzezi, Miasta Warszawy i Czopowego Warszawskiego, oprócz już przez Komisyą na expensa użytych, speratur złł. pol. 550,000 in summa w gotowiźnie i sperandach złł. pol. 1,056,136 gr. 4, zaś percepty, jakie w Kwartale Juniuszowym in 7bri kończącym się wchodzić będą, tu liczone być nie mogą, gdyż tych obrachunek aż in 8bri przypada, a do tego stają się Funduszem Expens a 1 ma 7bris poczynających się, jako normalnego dnia rachunków corocznych, okazuje się zatem deficyt złł. pol. 3,145,913 gr. 21 den. 6, które wypłaconemi być nie mogą w stanie Skarbu i sytuacyi Polski teraźniejszych. W tym miejscu należałoby mi co wspomnieć i względem Długów Holenderskich, lecz ponieważ tych opłata przed 1. 7bris nie przypada, więc onych wystawienie do ogółu przyszłego urządzenia Skarbu zachowuję, a teraz mowę moją skracam.

Najjaśn. Skonfederowane Stany! Dopełniłem woli waszej w doniesieniu aktualnego stanu dochodów Skarbu Koronnego, dotąd byłych, i teraz wchodzących, wystawiłem co z tego Skarbu komu z prawa się należy, jaka możność na satysfakcyą tym szczegółom na teraz okazuje się, i wiele do zadosyć uczynienia oczewiście brakuje. Oddaję to światłej waszej rozwadze. Obmyślajcie śrzodki, aby zapobiec niedostateczności Skarbu, zaradzajcie w czasie, by na przyszłość ekspens odpowiadała percepcie, by obywatel bez uciążliwości widział istotne kraju potrzeby opatrzone, by wewnętrzne beśpieczeństwo sprawiedliwość i godność narodu przyzwoicie utrzymane były. Przyjmijcie wreszcie dopełnienie rozkazów waszych, za dowód tej serca chęci, która zawsze w każdej posłudze będzie mi towarzyszyć, a jeżeli w przyszłym Skarbu urządzeniu dozwolicie podawać sobie stosowne myśli, za słodką poczytam powinność odpowiadać waszemu zaufaniu.