Nie spodziewałem się nigdy, Najjaśniejsze Stany, aby projekt tak zbawienny, projekt nie tylko nikomu nie szkodzący, owszem śrzodek istotny do zachowania sprawiedliwości każdemu niosący, nie znalazł jednomyślności w stanach sejmujących, lecz gdy się tak stało, wracam się do mojej materyi.

Widzicie tedy, Najjaśniejsze Stany, iż projekt mój ułatwia sposoby dowiedzenia się, kto i jakie zasługi ma u Rzpltej w ogóle jej wojska, a zatem na żadne względy dla szczególnie tu rekomendowanych osób pozwolić teraz z miejsca mego nie mogę. Dowiemy się zapewne z generalnej listy o wielu ranami okrytych, i do ostatniego ubóstwa przyprowadzonych, a jeszcze może i dotąd służbę czyniących, którzy dlatego jedynie nędzy swojej nie stawiają nam przed oczy, że się tu dostać do Grodna żadnego nie mieli sposobu. Byłożby rzeczą sprawiedliwą, żebyśmy się tu uwodzili względami dla proszących, jednak choć słusznie, a zapominali o drugich, co mają równe prawo prosić miłosierdzia u Ojczyzny? Nie, Najjaśniejsze Stany. Prawodawca powinien za progiem tej świątyni zostawić wszelką chęć do szczególnych względów bądź dla kogokolwiek, znajomością, przyjaźnią lub najbliższym pokrewieństwem go interesującego, i w ogóle pilnować sprawiedliwości dla wszystkich, jest niczym nie zbitą jego powinnością.

Co zaś do zapadłego prawa względem zalecenia JWW. Hetmanom W.X.Lit. i Regimentarzowi Koronnemu ułożenia etatu wojska, lubo pewny jestem, że ci znakomici w narodzie mężowie, jak najlepsze intencye mają w dopełnieniu takowych zleceń; atoli zasłyszane na ów czas w tej Izbie oświadczenie, iż ani korpusów żadnych, ani liczby oficjerów w onych, ani generalnego sztabu zwijać nie można, troskliwość moją o dobro publiczne wzbudziło, do wystawienia wam Najjaśniejsze Stany myśli moich. - Że etat wszelkiej rangi oficyerów do stu tysięcy wojska ustanowiony, nie może być stosowny do 15 mniej lub więcej tysięcy utrzymać się teraz mającego, o tym aż nadto każdy przekonanym być może; co zaś do wniosku równie tu słyszanego, iż korpusa wszelkie i oficyerowie powinni się zostać bez zwijania onych, winienem tu, Najjaśniejsze Stany, zastanowić uwagę waszą: Wiadomo jest każdemu wojskowość znającemu, iż podług systematu rządnych wojsk w całej Europie, innego składu nie masz, jak w piechocie na bataliony, a w kawaleryi na szwadrony, w jednym zaś regimencie piechoty, nie może być mniej, a przynajmniej nie masz we wszystkich rządnych wojskach, jak dwa bataliony, w kawaleryi zaś od 10 do 6 najmniej szwadronów w jednym pułku czy regimencie być powinno. - Gdyby więc regimenta, pułki i brygady zostawić w takiej liczbie jak dotąd, a gemejnów tylko w nich zredukować, byłoby takie wojsko nie tylko próżnym ciężarem dla Rzpltej, ale nawet wojskiem regularnym i exercytownym być by nie mogło. Bo cóż jest wojsko regularne i exercytowne? Oto to, które z przyzwoitej liczby uformowane mając bataliony i szwadrony zupełne, ustawicznie robi ewolucye do wojny potrzebne, jakie są: marsze rozmaite, przeprawy, ataki, rejtyrady, koleje ogniów plutonowych, dywizyonnych i innych różnych, składanie kolumn i rozwijanie onych i tam dalej. - Gdybyśmy, mówię, utrzymali liczbę pułków regimentów i brygad, zapewna nie zostałaby się w nich taka ilość gemejnów, żeby z nich formować można takie maszyny, o jakich tu wyżej wspomniałem, a zatem wojskiem regularnym i exercytownym w takim składzie być by nie mogło. Co do wniosku utrzymania oficyerów, choćby przy najmniejszym składzie gemejnów; przyznaję, że za lat kilkanaście służby ledwo można mieć doskonałego oficyera; a rekruta na gemejna choć nie w dwie niedziele, ani w dwa miesiące, lecz w dwa lub trzy lata można do frontu usposobić; lecz pytam się, jaki awantaż miałaby Rzplta, gdyby oficyerów zostawiwszy, a ci nie mieli sposobności ćwiczenia się ustawicznego w swych obowiązkach, nie mając w szwadronach i batalionach potrzebnej liczby żołnierzy do złożenia onych? A stąd wypada, iż ci oficyerowie, którzy już są zdolni, przez nieczynność zapomnieliby tego, co umieją, a ci którzy by się jeszcze chcieli doskonalić, nigdy by się swegi rzemiosła nauczyć nie mogli. Wnoszono tu było jeszcze i to, iż zlecenie ułożenia etatu będzie tylko projektem do prawa i przyjdzie do decyzyi stanów, a zatem na ten czas myśli swoje każdy z sejmujących wystawić może; lecz zaręczam, że w ten czas późno już będzie takowe wystawiać myśli, bo by znowu potrzeba długiego czasu do ułożenia innego etatu, gdyby ten, który JWW. Hetmani i Regimentarz ułożą, nie mógł być przyjęty, bo jednego lub kilku artykułów z etatu wyjmować nie można bez zepsucia całego łańcucha tenże etat składającego i tak, albo byśmy musieli przyjąć całkiem taki etat, jaki nam przyniesiony będzie; lub nieprzyjąwszy go i próżno czas straciwszy na oczekiwaniu onego drugi raz i na nowo nakazać musielibyśmy takowy układać etat, zostawiwszy tymczasem wojsko bez płacy, i bez pewności o losie w nim każdego w szczególności. Rozumiem więc, iż projekt mój drugi, który w tej myśli mam wygotowany, zaspokoi każdego troskliwość w tej mierze, i ten do laski oddając, o przeczytanie onego proszę.