Dzień 18 novembra

Sesya 94

Marszałek zagaił sessyą, mówiąc: uskutecznione już są zdania sejmujących stanów, dopełnione chęci narodu, gdy deputacya do utworzenia rządu wyznaczona projekt formy rządowej na dniu onegdajszym przez was, stany sejmujące, wprowadziła, a czytane w izbie prawa kardynalne i materie status przekonywając, że są do wolnego rządu stosowne, niewątpliwą stanowi rycerskiemu czynią nadzieję, że i w dalszych pracy jej przedziałach jednostajnie zachowaną będzie taż stosowność, albowiem wszytkie przedziały w jeden cel dobra publicznego łącząc i jednocząc, szczęśliwą i uszczęśliwiającą kraj i ojczyznę wprowadzi harmonyą. Nareszcie czynił otuchę, że się wkrótce to dzieło ważne ukończy, a pochwaliwszy deputacją, że przez jej mądre układy we wszytkich częściach prawodawstwa stan rycerski należące sobie pierwszeństwo otrzyma, do czytania dalszego projektu formy rządowej JPana sekretarza wezwał.

Zamieszanie zrobiło się, w zgiełku razem proszono o głosy.

Chojnowski wizki rzekł: ponieważ projekt od JP Włodka gostyńskiego podany w interesie funkcyi intendenta loteryi dla JP Karskiego płockiego już wyszedł z deliberacyi, z tych miar prosimy o podniesienie jego do decyzyi.

Narbutt lidzki w zamieszaniu trwającym także się o podniesienie swojego projektu do decyzyi domawiał.

Czytał JP sekretarz projekt JP Włodka, aprobujący przez sancitum konfederacyi targowickiej intendentami loteryi uczynionych JP Karskiego płockiego i Orańskiego wołyńskiego.

Marszałek gdy się po trzykroć zapytał o zgodę, ta jednomyślna za każdym razem zaszła.

Łobarzewski czerniechowski zabrawszy głos, 18 punktów w konwencyi umieszczonych między szlachtą a księciem kurlandzkim zawartej eksplikował i do projektu podanego przez siebie konfirmacyi tych układów temi słowy mówił: v. nr 1.

Skończywszy głos upraszał, aby ten projekt co do Kurlandii szedł do decyzyi, co zaś do drugiej części o Piltynie, tego zatrzymuję, ponieważ słyszałem, że ma być eksplikacya do niego, którą rad będę słyszał, a to tym końcem, aby można, jeżeli w czym potrzeba jest, poprawić, do czego się i sam przyłożę.

Ankwicz krakowski o podniesienie tego projektu przymówił się.

Czytał JPan sekretarz projekt Łobarzewskiego, potwierdzający układy zaszłe między księciem Kurlandyi a stanem rycerskim tego księstwa.

Po przeczytaniu marszałek trzy razy się o zgodę zapytał, a ta raz w raz powszechna była.

Narbutt lidzki: przed trzema dniami podnosiłem projekt mój od 2 tygodni w deliberacyi będący pt. ,,Wymiar sprawiedliwości dla manualistów w asesoryi pracujących", gdzie umieściłem, aby ciż kancelarzyści złożone w kasie skarbu koronnego dla nich wysłużone odebrali pieniądze. Ale widząc na czele tej magistratury księcia JMci kanclerza WKor. męża szanownego, poprawiłem w projekcie, aby za kwitem księcia JMci oddane były i książę JMć między nich rozdzielił.

Ankwicz krakowski i inni wnosili, aby przystąpiono do czytania formy rządowej, a Gostkowski ciechanowski rzekł: na dniu onegdajszym podany był projekt od JP Buchowieckiego brzeskiego sądu dla JPana Oziębłowskiego brzeskiego. Ja dziś go podnoszę z deliberacyi, prosząc o decyzyą.

Marszałek: jakim prawem mam kazać ten projekt czytać, kiedy już dnia onegdajszego także się czytać zaczęła i jest teraz aktualnie w konstytucyi forma rządowa.

Król JMć: szanuję ja żądania wszytkich sejmujących, którzy mają prawo i do podnoszenia i do mówienia za swojemi projektami, ale gdy czas i tak krótki nam zostający się niemi wycieńczać będziemy, kiedyż my przystąpim do dzieła tak obszernego, jakim jest forma rządowa. Proszę więc i zaklinam wszytkich sejmujących, aby się już chcieli wstrzymać od podnoszenia innych projektów.

Zawołano: nie masz zgody! Zamieszanie zrobiło się, a mówiono w huku: poseł podał projekt, powinien być czytanym.

Marszałek: zbliża się koniec sejmu, a jeśli forma rządowa nie będzie przeczytaną, jak my do decyzyi jej przystąpiemy? Spodziewam się, iż przełożenia króla JMci znalazły u sejmujących względy, a upraszam, aby czytania formy rządowej przystąpić pozwoliły.

Zamieszanie znowu wszczęło się, Ankwicz chciał mówić, ale się ugodzono udać do decydowania projektów od posłów podanych.

Czytał JP sekretarz projekt poprawny Narbutta lidzkiego, aby ex iuribus cancellariae złożone pieniądze u Biernackiego kassyera skarbu koronnego książę JMć kanclerz WKor. odebrał i między kancelistów asesorii kor. podzielił.

Marszałek gdy się o zgodę zapytał, za każdym razem po trzykroć zapytana była unanimitas.

Marszałek: mam honor oświadczyć, że już teraz projekt formy rządowej będzie czytanym.

W izbie zaburzenie powstało, w gromadnym mówieniu domagano się decyzji projektu sąd dla Oziębłowskiego wyznaczającego.

Wtedyż Puławski wołyński, Ankwicz krakowski, Łobarzewski czerniechowski za podniesieniem projektu radziwiłłowskiego stawali, a zamieszanie coraz większe w izbie stawało się, w którym Ankwicz krakowski upraszał jak najmocniej JP Tyszkiewicza marszałka WLit. o przywrócenie w izbie porządku, z którego wyszła.

Marszałek sejmowy pytał się, czy ma projekt sądu podnosić?

Czytał JP sekretarz projekt przyspieszenia sądu JP Oziębłowskiemu.

Po przeczytaniu wołano, aby się JPan marszałek zapytał o zgodę.

Marszałek doniósł izbie, iż JP Chodźko oszmiański nie zgadza się na ten projekt.

Chodźko oszmiański przełożywszy powinność reprezentanta mówienia za swoim współobywatelem, zaczął się tak tłumaczyć do przeczytanego projektu, że nie chce go burzyć, ale że do tych samych dóbr mają pretensyą i JPanowie Kewliczowie, należy więc, aby i oni mieli sobie domierzoną sprawiedliwość. Albowiem jeśli ma być sąd dla jednego, niechże będzie i dla drugiego razem. Ukarze on, gdy niesłusznie sięgać będą po cudze, lecz jeśli sprawiedliwie, niechże się i dla nich taż sama domierzy sprawiedliwość. Nie mam ja w tym interesie żadnej własnej potrzeby ani prywaty, ale na to pozwolić nie mogę, aby w projekcie umieszczone były słowa praeiuditium JPanom Kiewliczom czyniące. Niech dobra temu się wyrokiem sądowym dostają, czyje się aktorstwo być lepszym okaże. A przeto poprawny przeze mnie projekt oddaję do laski i o czytanie upraszam.

Czytał sekretarz projekt przez JP oszmiańskiego poprawiony.

Plater podkanclerzy litewski co do pierwszego projektu JP Buchowieckiego mówił, że go widział i że w nim tylko samo przyspieszenie sprawiedliwości zawiera się, drugi zaś teraz czytany sąd udzielny stanowi. Ale że w sejmie teraźniejszym nie chciałbym cierpieć, aby kommissye 1775 roku wznowionemi zostały. Dowiedziałem się egzaminując te sprawy, że trybunał odesłał ją do asesoryi jako zajmującą ekonomię. Nie mówię tu za urzędem moim, ale za słusznością, i spodziewam się, że się strony zgodzą wszytkie, aby ta sprawa finalnie była ante omnes causas w asesoryi nawet z JPP Kiewliczami rozsądzona.

Marszałka te było odezwanie się: jak podany projekt sądu z KsKs kamandułami, ekonomią oraz wszytkiemi razem stronami poszukującymi aktorstwa nic innego w sobie nie zawiera, tylko proste odesłanie do asesoryi, spodziewam się więc, że JP oszmiański swojej kommisyi udzielnej odstąpi.

Jakoż na całej izby żądanie JP oszmiański odstąpił, a potrójna zgoda za zapytaniem się marszałka projekt w prawo zamieniła.

Czytał JP sekretarz książąt Radziwiłłów projekt.

Zamieszanie w izbie było. W nim Grodzicki krakowski mówił za projektem, że jest dobry, albowiem przyspiesza sprawiedliwość obywatelom, co są kredytorami, a sukcesorowi dóbr uręcza pewność i wiadomość od niego im należności, wszelako żądał poprawy takiej, aby zamiast lokowania w kancelaryi kart, praw zastawnych i obligów, simpliciter oblata ich nakazana była.

Drewnowski łomżyński: idę ja w tym interesie in sensum JPana krakowskiego, aby prawa zastawne, obligi i karty ręczne w aktach swoich województw obywatele oblatowali, bo to rzecz jest łatwa i obydwom stronom dogadzająca, lokowanie zaś znaczyłoby jakąś komportacyą, przypadkowi wystawywałoby wierzycielów, a przeto poprawy w projekcie żądam.

Sprzeczki o to wszczęły się, a w czasie ich projekt poprawowano.

Czytał JP sekretarz projekt Radziwiłłowski poprawiony, po czym marszałek o zgodę pytał się, ale JP oszmiański Bieńkuński nie zgadzał się, wszelako proszony od wielu kolegów opozycyi odstąpił, a powszechną po trzy razy zgodą za każdym zapytaniem się JP marszałka projekt zamieniony został w prawo.

JP sekretarz czytał dalszy ciąg projektu formy rządowej, które czytanie taki sam jako i JP Szczurowski kancelista do godziny 10 w noc ekspedyowali, a przeczytane zostały sejmiki w Koronie, sejmiki w Litwie, sejmy i sądy sejmowe i Rada Nieustająca: v. nr 2.

Staniszewski czerski mówił w te słowa:

Po skończeniu głosu domagał się o czytanie projektu podanego przez siebie dobrowolnej ofiary czyli spłacenia domów własnych króla JMci przez Rzpltą. Któren czytał JP sekretarz w tych słowach ułożony: v. nr 4.

Chciano, aby JP marszałek zapytał się o zgodę i wołano o to zewsząd. Ale JP Ciemniewski rożański zabrawszy głos oświadczył się, iż widząc podający się w ważnej rzeczy i tak obszerny projekt, jako potrzebujący nieco rozwagi, bierze ad deliberandum.

Gostkowski ciechanowski: żądać przyspieszenia sprawiedliwości dla dojścia jej, żądać bez krzywdy tych, z któremi rzecz się toczy, a żądać nie ukrycie przed nimi ani tajemnie jest rzeczą słuszną i sprawiedliwą. W takim właśnie sposobie przychodzi do was, stany sejmujące, JP Puławski chcący mieć sprawę z kredytorami swoiemi, w czym ja podaję projekt, w którym gdyby kto dojrzał co zdrożnego, nie tylko że ja, ale go i sam JP Puławski odstąpi. Jest to obywatel, któren będąc w urzędowaniu marszałka konfederacyi targowickiej, a mając z drugich wzory, że mógł wszytko dla siebie uczynić, nie chciał ani sądu żądać, ani najmniejszego dla siebie nie uzyskał sancitum, wart zatym jest u stanów sejmujących tego względu, aby mu ten projekt unanimitate przyjętym został, który do laski oddaję.

Łobarzewski czerniechowski rzekł: i ja także podobny projekt przyspieszenia sprawiedliwości dla JP Igielstr”ma podaję.

Czytał JP sekretarz projekt wyznaczający sąd z kredytorami dla JP Puławskiego.

Marszałek pytał się o zgodę.

Zamieszanie było w izbie. Wołano: zgoda! Chociaż to prawdę rzekłszy, izba niemal próżna była, bo się wielu posłów znudzonych słuchaniem formy rządowej czytającej się rozjechało, jednakże Bieńkunski oszmiański stanął z opozycją, biorąc go ad deliberandum.

Ale gdy zewsząd prosząc o odstąpienie od opozycyi na niego nalegać zaczęto, a król JMć za tymże projektem, aby się na niego zgodzono, także się przymówił, Bieńkuński oszmiański od opozycyi odstąpił, a marszałek gdy się trzy razy o zgodę zapytał, ta się za każdym razem dosyć nie w pełnej izbie jednomyślna okazała.

Czytał JP sekretarz projekt ograniczenia starostwa gulbińskiego w tych słowach: v. nr 5.

Nalegano dość licznie na JP marszałka, ażeby się zapytał o zgodę, o którą gdy się zapytał, jeszcze gromadniej biorąc go ad deliberandum odezwano się.

Gostkowski ciechanowski: podałem na dniu zaonegdajszym projekt zalecenia deputacyi formy rządowej, aby w układach swoich liczbę senatorów stosowną do reprezentantów narodu opisała. Proszę o podniesienie jego do decyzyi.

Król JMć przymówił się prosząc o decyzyą tegoż projektu.

Czytał go JP sekretarz, po czym proszono, aby się o zgodę JP marszałek zapytał, o co gdy i król JMć prośbę swoją dołączył, Kossakowski kowieński, Narbutt lidzki, Białłozor żmudzki i inni: nie masz zgody! - zawołali, a wkrótce po tym o solwowanie sesyi domawiać się zaczęli.

Mieczkowski krakowski i Tyszkiewicz marszałek WLit. do marszałka sejmowego odezwali się, aby formował propozycyą ad turnum.

Skinder i Narbutt lidzcy i inni nie pozwalali na podnoszenie tego projektu.

Zamieszanie zrobiło się tęgie, w nim jedni wołali, że już 12 z północy godzina, drudzy że do 8 tylko wolno decydować, a inni prosto o solwowanie sessyi.

Kossakowski biskup inflancki: mniemałbym, iż z przyczyny tak małej liczby teraz na sessyi obecnych posłów nie należy tego projektu brać ad turnum, w drugie iż już prawo kazało deputacyi do formy rządowej we wszytkich szczegółach rządu stosowny do niego przynieść projekt. Zapewne ona ze światłych złożona mężów i sama nad tym uwagi swoje proiective przyniesie. Wtedy tę materyą decydować będziemy. Albowiem teraz sposobem osobliwszym a przeciwnym wszelkiemu używaniu prawo stanowilibyśmy do projektu, co przedtym projekty do prawa formowało się. Czego nawet czynić nie należy również i z tej okoliczności, iż gdybyśmy ten projekt zadecydowali, uczynilibyśmy krzywdę osobom uprzywilejowanym od WKMci, albowiem wedle myśli tego projektu 40 tylko ma być wszytkich senatorów, a w proporcyą w W.Ks.Lit. byłoby onych tylko 16, którzy by ustawiczną niemal dyktaturę w ręku mieli, ile że 8 z nich raz w raz musiałoby być w dykasteriach, a na odmianę ich nie byłoby innych tylko zostających się drugich ośmiu, lub tych samych za przeszkodą z drugich, któremu czy zdrowia, czy inną jaką zastawywać. Krzywda by się przy tym działa zasłużonym mężom i już wiekiem podżyłym, z których wielu i teraz od przyjechania na sejm słabością zdrowia i wieku swego podeszłego przeszkodami wymawiało się. Na koniec, na cóż się zda tych mężów usuwać z senatu, którzy w nim są teraz, a nawet znaczne majątki w państwach Rzpltej posiadają. Nie mówię tych, co cały swój majątek za kordonem mają. Spodziewam się, iż w tej materyi deputacya formy rządowej dogodniejszy nierównie przyniesie projekt i krzywdy zasłużonym mężom a uprzywilejowanym od WKMci nie uczyni, z tych przełożeń nie wchodząc w tę materyą, zostawić ją radzę najlepiej samej deputacyi jako z światłych mężów złożonej, po której dziełach do nas przyniesionych dość pracowicie i względnie na wszytko ułożonych widać, że i temu obiektowi lepiej, aniżeli ten projekt zawiera, zadosyćuczyni.

Raczyński sandomirski: deputacya formy rządowej, w której mam honor znajdować się, ile tylko mogła i może starań przykłada i przykładała, aby dogodnie i stosownie do pozostałego kraju wszytkiemu zaradziła. Wiadomo jest, iż gdy z krajem razem liczne są województwa zabrane, pozostałe dzielić przymuszoną była na województwa nowe, a z każdego po sześciu posłów przepisała. Niektórzy posłowie chcieli wiedzieć rozkład województw, ten gdy im został ukazanym, liczbę 108 posłów znaleźli nie do proporcyi z senatem teraz w 124 osobach będącym, co że jest nad liczbę reprezentantów narodu i dawałoby przewagę senatowi nad stanem rycerskim, samym tylko stanowić prawa odwiecznie przeznaczonym, a przeto projekt ten końcem zaradzenia tej zdróżności podniesiony został. Albowiem deputacya nadto jest delikatną, aby sama tej materyi poważyła się dotknąć, żąda owszem w niej decyzyi stanów sejmujących, aby wiedziała, jak ma postępować.

Marszałek sejmowy: co tu mam w tym rozdrożu czynić i jak postąpić? Jedni z sejmujących proszą o turnum, drudzy o solwowanie sessyi. Gdy to do praw WKMci należy, czekam jego w tej mierze dalszych wyroków.

Król JMć: kiedy, jak słyszeliśmy godnego posła, deputacya formy rządowej miała delikatność, że sama na siebie brać tego nie chce, aby oddalać miała osoby zasłużone od zasiadania w senacie, ja mniemam, iż z zachowaną dla tych osób wolnością zasiadania w dykasteriach łatwą decyzyą ten projekt znaleźć może, ile powtarzam, jak słyszeliśmy, co JPan sandomirski mówił, iż deputacya w tym punkcie nic decydować nie chce, radziłbym przeto odżałować ten krótki moment czasu na decyzję podanego projektu, aby deputacya miała prawidło do dalszych czynności swoich uskutecznienia.

Zamieszanie dawniejsze wznowiło się, wołano znowu o propozycyą ad turnum.

Narbutt lidzki: gdyśmy wszytko niemal ze szczęściem przyszłym kraju i losami ojczyzny oddali deputacyi, ona tyle zaufania publicznego posiadając w tej mierze układy swoje proiectice przynieść, albowiem jeśli mogła o prawodawczym stanie rycerskim stanowić i wolno jej to było, czemuż ona sama nie ma co się jej zdaje o senacie powiedzieć? O to jej proszą całej prowincyi litewskiej reprezentanci i tego się domaga cały naród i czeka na jej wyroki. Czemuż ona śmiałości nie ma napisać, co się jej w tej materyi zdaje, a napisać do proporcyi liczby posłów! Wszakże przyniesie ten układ proiective, a my go, jeśli by się podobał, pochwalemy, lub przeciwnie - naganiemy. Wreszcie nauczyłem się z prawa, iż po godzinie 8 na sessyach sejmowych nic się decisive stanowić nie powinni. Z tego więc względu, a równie i dla ważności materyi w tak małej posłów liczbie w izbie pozostałych, nie należałoby, aby ta ważna materya per turnum przechodzić miała. Proszę więc WKMci o solwowanie sessyi.

Gdy Narbutt w ciągu powyższego głosu swojego ósmą godzinę wspomniał, śmiano się mocno, zamieszanie zrobiło się, głos mu przerwano i w huku mówiono, że wszytkie tego sejmu ważniejsze czyny po ósmej i zwykle niemal stanowiły się.

Narbutt o przerwanie głosu uraził się i upraszał, aby gdy on nikomu nie ma zwyczaju przeszkadzać, i jemu nawzajem tej przykrości nie czyniono. Po czym zakończył tak głos, jak się wyżej wyraziło.

Ołdakowski podlaski i inni o propozycją ad turnum przymawiali się, drudzy z równym uporem solwowania sessyi dopraszali się.

Moszyński marszałek WKor.: już ta cała materya dosyć jest i tak dalece wyświeconą, aż nadto ma delikatność deputacya, aby w niej sama poważyła się co stanowić, ile że w niej idzie o usunięcie od prerogatyw braci przywilejami zaszczyconych. Ale teraz sam widzę trudność jej zadecydowania, a gdy wielu z posłów nie ma przytomnych, prosiłbym więc, aby ona do pierwszej sessyi następnej odłożoną była.

Zamieszanie znowu się wszczęło. W nim z jednej strony proszono o propozycyą ad turnum, z drugiej o solwowanie sessyi.

Błeszyński sandomierski: gdy ta materya, jak miarkuję, dziś decyzyi nie weźmie, wnoszę ja drugą sprawiedliwości wymagającą. Gdy albowiem stany sejmujące wszelkich asygnacyi wydawanie komissyom skarbowym zatamowały prócz dla króla JMci, a przeto laski marszałkowskiej w Warszawie oficjaliści od dnia 1 marca do dnia 1 septembra dotąd nie są zapłaceni, podaję projekt, aby suma 18.000 złp należna dla nich zaasygnowana była.

Czytał sekretarz takowy projekt, po czym marszałek trzy razy o zgodę na niego zapytał się, a chociaż zdawało się dla zamieszania w izbie, że za każdym razem powszechna była, jednakże zabrawszy głos Białłozor żmudzki oświadczył się, iż ten projekt od posłów litewskich jest wziętym na deliberacją, i nie pozwolono na zgodę.

Wilamowski zakroczymski: co tu za rzecz może sobie Litwa formować do skarbu koronnego? To nasz skarb, nam o nim stanowić, do niego posyłać i odsyłać należy, a prowincyi litewskiej wtrącać się w to i bronić nie godzi się.

Król JMć: policya nawet sama w Warszawie bez tego zaasygnowania utrzymać się nie może, przeto proszę o zgodzenie się na ten projekt.

Po czym gdy się JP marszałek znowu po trzy razy o zgodę zapytał, ta już bez żadnej nowej mitręgi za każdym razem powszechna nastąpiła.

Król JMć: ponieważ stanom sejmującym podobało się w interesie JPana Rudnickiego wyznaczyć komissyą, przeto do niej nominuję za sędziów JP Sobolewskiego kasztelana czerskiego i JPP Jankowskiego posła sandomierskiego, Chrzanowskiego podsędka warszawskiego, Szymanowskiego ex-regenta koronnego, Klickiego posła warszawskiego, Młodzianowskiego posła rożańskiego, Gałęzowskiego posła lubelskiego i Gostkowskiego posła ciechanowskiego. A sessyą solwuję na jutro na godzinę 9 z rana.

Sessya ta zakończyła się o 12 w nocy.