Relacya Deputacyi egzaminującej Radę Nieustającej

Przedsięwziąwszy Deputacya roztrząśnienie dwuletniej czynności Rady N. zaczynając ję od dnia 14 listopada roku 1786 ciągiem we wszystkie jej sesye jak najpilniej wglądała w obojętnościach objaśnień, żądań i na porządek, jakim się rzeczy działy, tudzież na dokładność protokołów baczność swoję zwracała.

A chcąc jak najdokładniej o czynach Rady N.N. Stany uwiadomić, postanowiła N.S. w szczególności uczynić swe doniesienie o każdego respective Departamentu dziełach.

Poczynając więc z porządku rzeczy od Departamentu Cudzoziemskich Interesów, takową o nich czyni relacyą.

Ten Departament w ciągu nieustannym prac swoich, zawsze był czuły na pokrzywdzenia od zagranicznych, tak cywilnym, jako i wojskowym rodakom działanych.

Sprawiedliwy w uzyskaniu tak swoim, jako i obcym załatwienia sporów, przezorny w kombinowaniu okoliczności politycznych, baczny na całość granic kraju swojego, troskliwy w ułatwieniu rozmaitych trudności handlowych, w zaspokojeniu wzajemnych pretensyi między obywatelami państw sąsiedzkich, w utrzymywaniu trwałej między temiż potencyami harmonii z uleganiem nawet okolicznościom. Im zaś więcej z prac i czynności swoich wyciąga ten Departament oddania sobie winnej sprawiedliwości; tym nierównie więcej winien jest naród wdzięczności J.K.Mci P.M.Mił. styr tych interesów najprzezorniej trzymającemu. Winien jest wdzięczność za znakomite wydatki na sztafety, poczty i inne potrzeby, które J K.M. P.M.Mił. niedostatek Skarbu Rzeczypospolitej zastępując, szczodrobliwie z własnej kieszeni dla dobra narodu w każdej potrzebie ponosił.

Dalsze czynności tegoż Departamentu roztrząsając, nie mogła Deputacya tylko z uczuciem najżywszych obowiązków czytać umieszczone ślady w protokole Rady na sesyi pod dniem 24 lipca 1787 roku znakomitej i pamiętnej wiekom potomnym pieczołowitości J.K.M. P.M.Mił. o zabezpieczeniu losu narodu swojego, kiedy pod najprzykrzejszą roku porę wziąwszy podróż w południowe strony dla widzenia się z N.J. i N. Cesarzem Rzymskim w celu odwrócenia niepomyślnych w przyszłości dla kraju widoków, te za powrótem swoim uczynił zapewnienia, iż te chmury, które zdawały się grozić Ojczyźnie, są usunione, całość granic zabespieczona, przyjaźń sąsiedzka zupełnie ufundowana. Handel na Czarnym Morzu z znakomitemi w przyszłości dla kraju korzyściami, nie zaniedbany owszem był zapewniany co dalsze skutki okażą, iż ta podróż szczęśliwą odtąd już będzie epoką dla kraju.

Lecz gdy los i osoby zawisne układom J.K.M. P.M.Mił. jedynie do postawienia narodu w zupełnej szczęśliwości dążącym mądrości i zamiarom dobrego i do narodu przychylnego Króla sprzeciwiające się, umyśliły zmieszać pomyślność jego i narodu, nie może, jak tylko dziś czuć w dolegliwościach swoich ulgę serce J.K.M. P.M.M. kładąc obok przeszłe zamiary swoje dla narodu w układzie politycznym, a dzisiejsze wolą już tylko sąsiadujących stanowione.

Im zaś to ściślej uważać wszystko będzie, pozna potomność tym wiekopomniejszą sławę mądrości i przezorności jego Pańskiej jedna drugiej podawać musi. Na tym kończąc Deputacya doniesienie swoje o Departamencie Interesów Zagranicznych, przedsiębierze teraz N.S. uwiadomić, jak się Departament Policyi zachował w obowiązkach prawem na siebie włożonych, i względem urządzenia miast i miasteczek dozorowi swemu poleconych, co poczynił?

Mając ten Departament prawem roku 1776 moc rachowania i obracania dochodów miast królewskich na rozrządzenie Policyi najużyteczniejsze, a nie mogąc temu obowiązkowi zadosyć uczynić, bez dozoru na miejsce podzielił miasta królewskie w Koronie na 15 wydziałów, i do każdego wydziału z szlachty rodowitej, jednego wyznaczył dozorcę.

Do licytowania propinacyi per plus oferentiam miasta przyprowadził, 33 miast w Koronie zlustrował. Domy numerami oznaczył, ludność, zabudowania, rzemiosła, handle, porządki ogniowe, dochody, wydatki, targi opisał, intraty przez porządne licytacye podwyższył. 15 szkółek, 23 cegielni miejskich założył, śrzodki do ubeśpieczenia kraju od zalewów, próżniaków, najazdów podał, soli wszystkim miastom w własnym kraju szukać kazał.

Te i tym podobne jeszcze czyniąc, ten Departament Policyi urządzenia dla wygody i porządku kraju w ogóle, gdy podług zdania Deputacyi w niczym na tym doniesieniu Stanom Najjaś. przystępuje z kolei rzeczy do Departamentu Sprawiedliwości.

Jeżeli kiedy Departament Sprawiedliwości mógł podpadać naganie jakiej na sejmach, za wydawanie rezolucyi swoich tłumaczących prawo, tedy w teraźniejszych dwóch latach żadnej ile mogło podpaść pod oko Deputacyi mającej baczność tylko na prawo, a dociec nie mogącej ukrytego jakiego może przestępstwa bez podanego o to zaskarżenia.

Zastanawiała się Deputacya pilnie nad przychodzącemi do Rady zapytaniami w okolicznościach prawnych, tak od obywatelów w procesach będących, jako i od urzędów egzekwujących powinność swoję. Nie znalazła atoli nic, jak tylko samą troskliwość tegoż Departamentu i ostróżność wszelką w oświadczeniu zdań swoich na wydarzające się kwestye, i tak to przez komunikacye stronom interesu, to przez czynienie konferencyi z drugimi Departamentami względem zapytań, to przez niewdawanie się w sądownictwo, to nareszcie przez odsyłanie do wyraźnego prawa przychodzących po rezolucye dwuletnie prace swoje nieskażone uczynił.

W tym miejscu znajduje Deputacya być obowiązkiem swoim uwiadomić Stany Najjaś. o podanym do siebie memoryale Imieniem Księcia Godfryda, Karola de Boulion względem pretensyi jego do Domu Książąt Radziwiłłów z okoliczności wykupionej Ekonomii Szawelskiej, na której summa 600.000 złł. dla Familii Sobieskich zabeśpieczona była, a na rzeczonego Książęcia prawem natury jako prawnuka Najjaś. Jana III Króla Polskiego po matce jego ostatniej z Domu Sobieskich spadła.

Lecz że żadnej w tej okoliczności nie przynosi opinii jako nie znając być siebie autoryzowaną do tego, więc tylko Stany Najjaś. uwiadamia o tym, ile gdy tenże sam interes znalazła i do Rady wprowadzony, który będąc oddany do Departamentu Sprawiedliwości, gdy po uskutecznionej komunikacyi Książętom Radziwiłłom był potem wzięty na deliberacyą od W. Marszałka Rady, tak też i został w tejże deliberacyi, z przyczyny zakończonych wkrótce sesyi radnych, w tym sposobie uczyniwszy doniesienie o Departamencie Sprawiedliwości.

Zostaje Deputacyi teraz uczynić swe doniesienie o Departamencie Wojskowym. Deputacya tego Departamentu dwojakie widząc czynności, to jest jedne, które nie referując się do Rady mógł być egzekwować, drugie, z któremi po approbatę winien był koniecznie przychodzić ad plenum. Gdy zatem co do pierwszych czynności ile z siebie ważniejszych, a do Rady nie wprowadzanych osobna Deputacya uczyni Najjaś. Stanom swe doniesienia; nie zostaje zatem Deputacyi, jak tylko donieść o tym, co w protokole Rady znalazła być dziełem tegoż Departamentu, to jest dodanie pomocy wojskowych do wprowadzenia powtórnego z posessyi gwałtownie wypartym, przestrzeganie beśpieczenstwa publicznego w kraju i na granicy. Przedsiębrane śrzodki od zarazy powietrza przez zamykanie granic, zatrudnienie się w opatrywaniu fortec, i wojsko, amunicyą i żywnością, dopominanie się o regularny żołd temuż wojsku i jego potrzeby. W tym wszystkim, gdy żadnego śladu przestępstwa dojrzeć Deputacya nie mogła i nie wynalazła nic takiego, na czym by mogła zastanowić uwagę; N.S. przystępuje zatem już w ostatku do opisania czynności Departamentu Skarbowego.

Departament Skarbowy przez opis prawa 1776 będąc obowiązany ciągłą utrzymywać komunikacyą i porozumienie się Rady z Komisyami Skarbowemi, pilnie powinności swoich dopełniając, znosił się z temiż w tym wszystkim, co w ogóle kraj cały w przychodach, lub w wydatkach interesować mogło.

Które, że ilekroć się tylko wydarzyły nad możność skarbu, a zawsze zastępowane były przez J.K.M. P.M.Mił. osobliwiej w czyszczeniu rzeki Mychawca, na której potrzebę co rok ze skarbu swojego 30.000 złł. tym czasem J.K.M. wyliczać kazał; przeto winna i w tym miejscu Deputacya ponowić obowiązki czułej wdzięczności J.K.M. P.M.Mił. za dowody prawdziwie ojcowskiej jego troskliwości w chęci ulepszenia sytuacyi kraju.

Nadto tenże Departament przeglądając zawsze pilnie raporta tychże Komisyów i czynności ich ekonomicznych i sądowych, tudzież z percept i expens, jako zgodne z prawem oddawał ad archivum Rady. A tak, gdy nic obowiązkom swoim według prawa nie ubliżył, przeto Deputacya na tym kończąc ciąg doniesień swoich, o pięciu Departamentach Radę składających, osądziła być jeszcze potrzebną donieść Najjaśn. Stanom o funduszu prawem do zarządzenia Rady zostawionym.

A mając sobie oddaną tabelę dwuletniej expensy, gdy w niej większą nierównie część sumy ujrzała Deputacya wydanej, tak na fundamencie prawa, jako i na zapomożenie miast głównych niektórych, tudzież na wsparcie i zasilenie wojska krajowego w magazyny i amunicyą i inne potrzeby, przeto w tym punkcie nie mając Deputacya zdania przeciwnego czynom Rady, donosi tylko N.Stanom o tym.

Po roztrząśnieniu tych wszystkich czynności, mając nareszcie Deputacya przed sobą złożone dzieło Komisyi Lokacyjnej przez delegowanych od Rady ściśle wyegzaminowane, gdy pilnie zastanawiając się nad nim, nie znalazła Deputacya żadnej przygany tym mężom, którzy wiarą publiczną i zaufaniem, będąc do tego destynowani, najchwalebniej obowiązkom swoim zadosyć uczynili, przeto oddając im winną sprawiedliwość donosi nadto N.S., iż taż Komisya Lokacyjna dla zawodu, którego doznała w składce od nieposesyonatów, iż nie tylko że nie mogła uiścić w sumie 12.382 czer. złł. i złł. 1 gr. 15. od bankierów, do zakończenia koszar zaciągnionych, ale nadto architektowi ogółem zgodzonemu, rzemieślnikom fabrycznym i na potrzeby wojska w koszarach, okazała zaległości w sumie czer. złł. 9.675 złł. 12 gr. 17 1/2, zaczym Rada postanowiwszy przy zdawaniu rachunku czynności swoich donieść Stanom N. o potrzebie obmyślenia na to funduszu, w tej relacyi naszej, dopełnia tylko tego bez osobnego projektu, ile gdy widzi, już takową należytość objętą w tabeli pod tytułem sumy pretendowane, a obrachowania potrzebujące.

Materya ta wniesiona koszar miasta Warszawy, gdy nie może przytłumić głosu wdzięczności w Deputacyi naszej za dar tak znakomity J.K.M. którym obdarzyć raczył, ofiarując na też koszary, Pałac swój Ujazdowski miliony kosztujący, przeto niesie mu tym chętniej najżywsze podziękowania, im milej było jej zawsze napadać na takie czyny i dary, które oznaczały wielkość duszy i dobroć serca J. K. M.

Że zaś Komisya Lokacyjna uczyniwszy konwencyą z Dworem Saskim o koszary warszawskie Wielopole zwane, zostawiła potrzebę wyjednania ratyfikacyi tego czynu od Najjaśn. Stanów, przeto w uskutecznieniu tego, przynosi Deputacya projekt.

Na tym tedy N.S. kończą się czynności R.N. do dnia 3 września roku 1788.

Lecz, że taż Rada w roku 1793 miesiącu kwietniu, będąc przez sancitum Konfederacyi Targowickiej do czynności powołaną, gdy tę rozpocząwszy jedynie się tylko zatrudniała, czyniąc liczne rozwagi swoje, nad zwołaniem sejmu w okolicznościach kraju nieszczęśliwych, za poprzedzającą swą jednomyślną zgodą, skłoniła Króla Imci do wydania uniwersałów na sejm tenże; przeto Deputacya w przeciągu tych kilku sesyi nie znalazłszy nic nadto ważniejszego, o czym by Stany Najj. uwiadomić wypadało.

Przedsiębierze teraz polecić względom i sprawiedliwości Waszej Najjaśn. Stany subalternów tejże Rady N., najpracowiciej jak tylko być może pełniących obowiązki swoje. Ci to subalterni od lat już kilkunastu poświęciwszy prawie pierwsze młodości swojej lata w usłudze publicznej, zaniedbawszy inne wszelkie dla siebie promocyi widoki, widząc dziś nareszcie do tego stopnia los swój nieszczęśliwości posunięty, iż już od kilkunastu miesięcy niepłatnemi im być przychodzi.

Niesie więc Deputacya tym mocniejsze za niemi do Was, Najjaś. Stany, swe prośby, im w gruncie swoim bardziej jest przekonaną, że ten wymiar sprawiedliwości być im oddany powinien, jako wartym nadgrody za pracę i zdatność swoję, do czego stosowny podaje projekt.

W tym tedy sposobie ukończywszy całą relacyą swoją Deputacya nasza, ułożony do zakwitowania Rady oddaje projekt.