Zdzisław Pentek 

Z gabinetu męża stanu, dyplomaty, prawnika i kolekcjonera, czyli z księgozbioru Edwarda hr. Raczyńskiego (1891-1993) 

Wersja 1.0.0 z dnia 12.10.1998 r.

[ilustracje] 

W lipcu 1993 r. zmarł Edward hr. Raczyński, ostatni męski potomek linii rogalińskiej tej rodziny. Jeszcze przed śmiercią został fundatorem Fundacji im. Raczyńskich działającej przy Muzeum Narodowym w Poznaniu. Nowo utworzona Fundacja po śmierci swego założyciela przejęła jego wielce cenny księgozbiór [1]. 

Edward Bernard Maria hr. Raczyński urodził się 19 XII 1891 w Zakopanem jako drugi syn, z drugiego małżeństwa Edwarda Aleksandra [2] i Róży z Potockich h. Pilawa, Krasińskiej. Po latach dzieciństwa spędzonego głównie w Rogalinie, zdał maturę w Krakowie i tam też rozpoczął studia prawnicze, często urozmaicane podróżami po rozdartej rozbiorami Polsce, jak również wyjazdami m. in. do Wielkiej Brytanii i Włoch. W roku 1916 uzyskał stopień doktora praw Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym okresie krystalizowały się jego przyszłe plany życiowe. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po części korzystając z wzoru starszego brata Rogera [3], rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej. Pierwszą placówką, w której od r. 1919 zyskiwał nowe doświadczenia było polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w Danii. Poważnym awansem w jego karierze było objęcie stanowiska delegata Polski przy Lidze Narodów w r. 1932. E. Raczyński bawił w Genewie do 1934 r., aby następnie objąć godność ambasadora RP w Wielkiej Brytanii. W życiu osobistym również jego wcześniejsze drogi prowadziły do tego kraju, bowiem w r. 1925 poślubił Joyous Markham, córkę potentata branży metalowej. Po jej przedwczesnej śmierci, Raczyński poślubił w 1932 r. Cecylię Marię Jaroszyńską, z którą doczekał się trzech córek (Katarzyny, Wandy i Wirydianny). Obowiązki dyplomatyczne E. Raczyńskiego zmuszały go do prawie nieustannego pobytu poza krajem. Do Polski przyjeżdżał praktycznie tylko w okresie urlopowym, w sprawach służbowych bądź też w wypadku ważnych wydarzeń rodzinnych (jako choćby śmierć ojca w r. 1926, czy matki w r. 1937). Edward i jego brat Roger, wcześniej wojewoda poznański a od maja 1938 r. ambasador Polski w Rumunii, zdawali sobie sprawę z rozwoju sytuacji międzynarodowej i częściowo ewakuowali lub zabezpieczyli zbiory rogalińskie będące w gestii Rogera, a także cenniejsze wyposażenie znajdujące się w pałacu przy Krakowskim Przedmieściu formalnie należące do Edwarda. Wybuch działań wojennych pozbawił ambasadorów Raczyńskich kilkupokoleniowej fortuny. Roger Raczyński po burzliwych perypetiach związanych z ewakuacją Rządu Polskiego do Rumunii, bawił tam jeszcze do 1940 r., po czym odbył podróż dookoła Afryki i dotarł do Londynu, a pod koniec wojny został polskim przedstawicielem przy rządzie greckim najpierw w Londynie, potem w Kairze, aż wreszcie rezydował od 1944 r. w Atenach, gdzie zresztą zmarł w listopadzie 1945 r. Karol Roger hr. Raczyński [4] (1879-1947), najstarszy syn Edwarda Aleksandra i jego pierwszej żony Marii Krasińskiej (1850-1884), a przyrodni brat Edwarda i Rogera, zachowując patriotyczną postawę w latach okupacji, zmarł w Częstochowie, opuściwszy w 1944 r. swe dobra w Złotym Potoku. 

W nowej konfiguracji politycznej jaka wytworzyła się po zakończeniu II wojny światowej przyjazd do Polski E. Raczyńskiego mógł wiązać się z samobójstwem. Po ewentualnym powrocie do kraju naprawdopodobniej zostałby oskarżony o szpiegostwo lub zdradę z oczywistych dla oskarżycieli przyczyn. Był zaangażowany w działania Rządu Emigracyjnego, został bliskim współpracownikiem gen. W. Sikorskiego, prezydenta Raczkiewicza i innych emigracyjnych działaczy, był współtwórcą polityki polskiej na Zachodzie. Okres pobytu na emigracji w Wielkiej Brytanii nie oznaczał jednak, że E. Raczyński zaprzestał działalności politycznej. Od 1951 r. był prezesem liberalnej Rady Związku Federalistów Polskich, działał w wielu organizacjach polskich na Zachodzie skupiających rodzimych wygnańców politycznych i kombatantów. Wreszcie w 1976 r. został prezydentem RP na Uchodźctwie. W okresie powojennym E. Raczyński nadal utrzymywał ożywione kontakty z ludźmi kultury i sztuki. Publikował i przygotowywał do edycji publikacje dotyczące jego najbliższej rodziny i siedziby rodowej (m. in. Pani Róża, Rogalin i jego mieszkańcy, i in.), był autorem wspomnień z lat wojny (m. in. W sojuszniczym Londynie) [5] i tłumaczem poezji [6]. 

Kolejna zmiana sytuacji politycznej w 1989 r. w części wynagrodziła mu lata niebytu politycznego. Doceniając jego wkład w sprawę Polski w latach wojny, postawę godną wielkiego patrioty został uhonorowany najwyższymi polskimi, brytyjskimi oraz papieskimi orderami i odznaczeniami w setną rocznicę swoich urodzin w 1991 r. Wkrótce potem, cały swój co odzyskany majątek rodzinny przekazał narodowi tworząc Fundację im. Raczyńskich. Pragnąc zabezpieczyć swą wieloletnią współpracowniczkę Anielę z Lilpopów Mieczysławską poślubił ją w połowie 1992 r. Wreszcie 30 VII 1993 r. Edward hr. Raczyński zmarł w Londynie i został pochowany w rodzinnym Rogalinie z honorami jakie przysługują głowie państwa. 

Dla Edwarda Bernarda Raczyńskiego koniec wojny oznaczał nie tylko utratę stanowiska ambasadora RP w Wielkiej Brytanii. Z jego ogromnego majątku, na który składały się nieruchomości w Warszawie, Krakowie i Dębicy, pałace i inne dobra (zwłaszcza kolekcje obrazów) odziedziczone po Rogerze, pozostało niewiele. Wtedy E. Raczyński wraz z rodziną osiadł na stałe w Londynie. W jego gabinecie znalazły się nieliczne, acz w nowej sytuacji jedyne pamiątki rodzinne, fotografie, ułamek korespondencji rodzinnej i książki. 

Ów księgozbiór ze zrozumiałych względów nie jest imponujący pod względem ilości. Jasnym jest, że E. Raczyński nie podróżował z całą swą prywatną biblioteką, a jedynie z najcenniejszymi dlań wydawnictwami, czy to z powodów emocjonalnych czy też z powodów kolekcjonerskich. Księgozbiór odzwierciedla jego tylko z rzadka ujawniane zainteresowania. Kolekcja książek po E. Raczyńskim obejmuje starodruki przekazane do Biblioteki im. Raczyńskich i nowe druki w liczbie przeszło pięciuset, które przejęłą wspomniana Fundacja. Pragnę się skupić właśnie na krótkiej charakterystyce tej części zbioru. Wśród najstarszych i zarazem cenniejszych publikacji znajdują się wydania autorstwa jego pradziada Edwarda, założyciela Biblioteki Raczyńskich, są to m. in. Gabinet medalów polskich z 1838 r. [7], Wspomnienia Wielkopolski... [8], unikat in folio w idealnym stanie: Malerische Reise in einigen Provinzen des Osmanischen Reichs..., zawierający komplet grafik z podróży hrabiego [9]. Również brat fundatora Biblioteki Raczyńskich, Atanazy Raczyński, poseł pruski w Madrycie, zamiłowany kolekcjoner, twórca galerii rogalińskiej i znawca malarstwa pozostawił po sobie kilka prac, które znalazły się w zbiorach potomka rodu. Rozprawy Atanazego dotyczą malarstwa portugalskiego i hiszpańskiego, m. in. Dictionnaire historique-artistque du Portugal... par... [10]; czy zbiorów sztuki w Niemczech: Histoire de l'art moderne en Allemagne [11]. Prawdziwym bibliotecznym i antykwarycznym cimelium - trudnym do oszacowania ze względu na jego wartość - jest znakomicie zachowany trzytomowy zbiór grafik Sir Joshua Reynoldsa (1723-1792). 

Osobną grupę w kolekcji zajmują książki z dedykacjami pochodzącymi przede wszystkim od autorów, a okazjonalnie od innych osobistości ze świata polityki, kultury czy nauki. Poetów i prozaików reprezntują tu m. in.: Józef Bujnowski [12], Kazimiera Iłłakowiczówna [13], Jan Lechoń [14], Antoni Słonimski [15]. Wśród dedykujących swe prace polityków na czoło wysuwa się bardzo osobista dedykacja gen. Władysława Sikorskiego z 10 II 1943 r.: "Swemu najbliższemu współpracownikowi... w dowód przyjaźni Sikorski" [16]. Wiele prac dedykował E. Raczyńskiemu historyk wojskowości i polityk, gen. Marian Kukiel [17]. Z innych działaczy emigracyjnych znajdujemy autografy: Tytusa Komarnickiego [18], Stanisława Kota [19], Jana Nowaka-Jeziorańskiego [20]. Historycy tej miary co Oskar Halecki [21], Leon Koczy [22] oraz Henryk Paszkiewicz [23] pozostawili również swe ślady w bibliotece E. Raczyńskiego. Nieobce były też znajomości wśród kompozytorów przebywających w Wielkiej Brytanii, czego dowodem wpis zmarłego niedawno Andrzeja Panufnika [24]. Wśród przedwojennych książek znajdujemy dedykacje od Renaud hr. Przeździeckiego [25], znającego artystyczne zamiłowania i dyplopmatyczne powołanie E. Raczyńskiego. W kolekcji ambasadora RP w Wielkiej Brytanii nie zabrakło pamiątkowego wydania Konstytucji kwietniowej [26], wydawnictw rocznicowych i okolicznościowych kierowanych do polskich przedstawicielstw za granicą. Wśród innych ciekawostek zwraca uwagę Słownik chińsko-polski Domana Wielucha [27] z dedykacją autora, a także wspaniała kolekcja oficyny Samuela Tyszkiewicza [28]. Ten ostatni ur. w 1889 r. niemałym wysiłkiem uruchomił we Florencji drukarnię, w której całkowicie ręcznie powstawały jedne z najpiękniejszych dzieł sztuki typograficznej. E. Raczyński odlegle spokrewniony z rodziną Samuela Tyszkiewicza otrzymywał odeń wspaniałe druki tej Stamperia Polacca. Łącznie S. Tyszkiewicz wypuścił ze swych oficyn zrazu we Florencji, a w latach wojny w Nicei, łącznie ok. 60 dzieł z zakresu poezji, historii sztuki. Książki były odbijane krojami dawnych, klasycznych czcionek na czerpanym papierze, gustownie oprawiane, z drzeworytami na wklejkach, grafikami w tekście i kolofonami wzorem renesansowych mistrzów. Egzemplarze z oficyn S. Tyszkiewicza były numerowane, wszystkie z podpisami typografa, niejednokrotnie autora, w nakładach nie przekraczających 150-300 egzemplarzy. E. Raczyński dysponował łącznie 27 tytułami florenckiej i nicejskiej drukarni, w większości z wydrukowanym tekstem: Egzemplarz Edwarda Raczyńskiego, bowiem oprócz zazwyczaj odbijanych 125 numerowanych słownie egzemplarzy, 25 "Przyjaciół-bibliofiów" otrzymywało je imiennie. Te bibliofilskie rarytasy stanowią wspaniałą perłę kolekcji E. Raczyńskiego. 

E. Raczyński doskonale władający kilkoma językami zgromadził rozmaitą literaturę. Trudno zatem nie wspomnieć o literaturze fachowej z zakresu dyplomacji, i dla przeciwwagi poezji, której był koneserem. Znaczną część księgozbioru stanowią wielojęzyczne prace poświęcone historii najnowszej zwłaszcza okresu międzywojennego. Dzięki darom od rodziny czy znajomych przez całe londyńskie życie nadal żywo interesował się Rogalinem i innym dawnymi posiadłościami Raczyńskich. Zbierał więc albumy [29], przewodniki turystyczne i foldery, dla choćby jednej fotografii pałacu rogalińskiego czy tamtejszych dębów. 

W chwili obecnej Edward hr. Raczyński czeka na swego biografa. Wśród licznych aspektów, które staną się tropami badacza, koniecznym będzie nie tylko przyjrzenie się służbie dla dobra Ojczyzny, ale i też rozpoznanie się w jego kolekcjonerskich pasjach, gustach i zamiłowaniach. 

[1] Księgozbiorem mogłem się zapoznać z racji wstępnego porządkowania i opracowania Archiwum Fundacji im. Raczyńskich. Niektóre informacje dotyczące biografii E. Raczyńskiego uzyskałem dzięki uprzejmości mgr. Mikołaja Pietraszaka, sekretarza Fundacji, a także wykorzystałem spuściznę archiwalną po Fundatorze i jego rodzinie. 
[2] PSB XXIX, 632-634. 
[3] PSB XXIX, 661-664. 
[4] PSB, XXIX, 644. 
[5] E. Raczyński: W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939-1945, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1989 lub pierwodruk - E. Raczynski: In Allied London. Introduction by Sir John Wheeler Bennett, Weidenfeld and Nicolson, London 1962. Inną pracą dotyczącą lat wojny jest - E. Raczynski: The British-Polish Alliance its Origin and Meaning by Count ..., The Melville Press Ltd., London 1948. 
[6] Omar Khayyam: Rubayat. Tłumaczył Edward Raczyński, Londyn 1960. 
[7] E. Raczyński hr.: Gabinet medalów polskich oraz tych które się dziejów Polski tyczą począwszy od najdawniejszych az[!] do konca[!] panowania Jana III. (1513-1696) przez ... w Wrocławiu, drukiem M. Friedländera MDCCCXXXVIII [1838]. 
[8] E. Raczyński hr.: Wspomnienia Wielkopolski to jest wojewodztw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego przez .... b. posła z powiatu Poznańskiego na Sejmach W. X. Warszawskiego deputowanego z powiatu Śremskiego na Sejmie W. X. Póznańskiego [!]. Poznań 1843, a także: E. Raczyński: Pomnik pierwszych monarchów polskich w Poznaniu, Poznań 1843. 
[9] E. Raczyński: Malerische Reise in einigen Provinzen des Osmanischen Reichs aus dem polnischen des Herrn Gr. Eduard Raczyński übersetzt von Friedr[ich] Heinr[ich] von der Hagen, Breslau MDCCCXXIV [1824]; rotulus o polonikach. 
[10] A. Raczyński: Dictionnaire historique-artistque du Portugal... par..., Paris 1847. 
[11] A. Raczyński: Histoire de l'art moderne en Allemagne par le comte Athanase Raczynski. Tome premier, a Paris 1836, chez Jules Renouard, Libraire; Tome second, a Paris ... 1839; Tome troisieme, a Paris ... 1841. 
[12] J. Bujnowski: Poranki i studia, Londyn 1964; dedykacja autora dla E. R., Londyn 19 VI 1967; idem: Krawędzie. W przemianach dnia, W kręgu Genesis, w kręgu nieodmiennych spraw, równanie ostatniego stopnia, wbrew złu, Polskie Towarzystwo Literackie, Londyn 1956; dedykacja autora dla E. R., Londyn 19 VI 1967; idem: Rysy na pustce. Poezje, Londyn 1953; dedykacja autora dla E. R., Londyn 19 VI 1967; idem: Rzecz o przemijaniu, Paryż 1953; dedykacja autora dla E. R.; idem: Lipowy witraż. Poezje, Londyn 1954; dedykacja autora dla E. R., 19 VI 1967; idem: Powroty. Zbiór V. Poezje, Hanower [!] 1947; dedykacja autora dla E. R., Londyn 19 VI 1967. 
[13] K. Iłłakowiczówna: Ścieżka obok drogi. Poświęcone Krysi i Janiczce, Towarzystwo Wydawnicze "Rój", Warszawa 1939, dedykacja z XII 1938 [!] autorki dla E. Raczyńskiego, odbito 2250 numerowanych egzemplarzy, ten 2224 i podpis autorki; idem: Trazymeński zając. Księga dygresji, Kraków 1968; dedykacja autorki dla E. R., Poznań 1968; idem: Lekkomyślne serce, Warszawa 1959; dedykacja autorki dla E. R., Poznań IV 1959; idem: Niewczesne wynurzenia, Warszawa 1958; z dedykacją autorski dla E. R., Poznań VIII 1958; idem: Rzeczy sceniczne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1969; dedykacja od autorki dla E. R., Poznań VIII 1969; idem: Portrety imion. Wiersze. Ilustrował Jerzy Jaworowski, Poznań 1968; dedykacja dla E. R. od autorki, Poznań 1968 i Pozdrawiam moje miasto. Wybór wierszy i grafiki o Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1968; dedykacja dla E. R. od Kazimiery Iłłakowiczówny, Poznań 1968. 
[14] J. Lechoń: O literaturze polskiej, London 1942; dedykacja autora dla E. R., New York 14 VIII 1942. 
[15] A. Słonimski: Alarm, London 1940; dedykacja autora dla E. R., Londyn 20 VII 1940. 
[16] W. Sikorski: Modern Warfare, its Character, its Problems by ..., Hutchinson & Co Ltd., London 1943; dedykacja autora dla E. R., Londyn 10 II 1943. 
[17] M. Kukiel: Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej, Londyn 1970; dedykacja autora dla E. R., V 1970; idem: Uwagi i przyczynki do genezy rewolucji listopadowej i wojny 1831 r., odbitka z "Tek Historycznych", t. XI/1958, Londyn 1958; dedykacja autora dla E. R., 1959; idem: Czartoryski and European unity 1770-1861 by ..., Princeton University Press 1955; dedykacja autora dla E. R., III 1955; idem: O Kościuszkę, nadbitka z "Tek Historycznych" nr 1-2/1949; dedykacja autora dla E. R., Londyn 1949; idem: The Polish-Soviet Campaign of 1920 by General ..., Edinburgh & London b. d.; idem: Książę Adam, Paryż 1950; dedykacja autora dla E. R., XII 1949; idem: Wskrzeszenie Wojska Polskiego. Odbitka z kwartalnika "Bellona" rocznik 1959, Londyn 1960; dedykacja autora dla E. R., 6 VIII 1960; "Teki Historyczne", tom XIII, Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii, Londyn 1964-1965, dedykacja dla E. R. od Mariana Kukiela i Reginy Oppmanowiej. 
[18] T. Komarnicki: Józef Piłsudski i polska racja stanu. (Odczyt wygłoszony w "Ognisku Polskim" w dniu 11 marca 1967 r.), Londyn 1967; dedykacja od autora dla E. R. i wpis ręką E. R. o darze z 7 IX 1967 r. na dwa dni przed śmiercią T. Komarnickiego; idem: Rebirth of the Polish Republic. A Study in the Diplomatic History of Europe, 1914-1920, William Heinemann Ltd., Melbourne, London, Toronto 1957; dedykacja dla E. R. i Cecylii Raczyńskiej od autora, 18 VI 1957. 
[19] S. Kot: Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956, dedykacja autora z roku 1955 dla E. Raczyńskiego. 
[20] J. K. Kwiatkowski (REN): Komuniści w Polsce. Rodowód-taktyka-ludzie, Polski Instytut Wydawniczy, Bruksela 1946; dedykacja Jana Nowaka (Jeziorańskiego) dla E. R., 21 XI 1946; J. Nowak (Zdzisław Jeziorański): Kurier z Warszawy, Londyn 1978; dedykacja autora dla E. R., Waszyngton VII 1978. 
[21] O. Halecki: Borderlands of Western Civilization. A History of East Central Europe, Ronald Press Co., New York 1952; dedykacja autora dla E. R., Nowy Jork 4 IV 1952. 
[22] L. Koczy: Uniwersytet Krakowski. Sześć wieków w służbie Narodu i nauki, Szkocja [!] 1964; dedykacja autora dla E. R., Glasgow 26 IX 1964; idem: University of Cracow Documents Concerning its Origins. With An Introduction by Leon Koczy, Dundee 1966; dedykacja dla E. R. od autora, Glasgow 15 XII 1966. 
[23] H. Paszkiewicz: The Making of the Russian Nation, London 1963; dedykacja od autora dla E. R., III 1963; idem: The Origin of Russia, London 1954; dedykacja dla E. R. od autora, Londyn IX 1954. 
[24] A. Panufnik: Impulse and Design in my music, b. m. 1974; dedykacja dla Anieli Mieczysławskiej i E. R. od autora, 6 VI 1974. 
[25] R. Przezdziecki comte: Varsovie. Avec 170 illustrations en texte et 32 gravures hors texte, Varsovie ok. 1925; dedykacja autora dla E. R., VIII 1925; idem: Diplomatie et protocole a la cour de Pologne. Tome premier, Paris 1934; dedykacja autora dla E. R., Warszawa 27 I 1934. 
[26] Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 roku. Egzemplarz pamiątkowy nr 0068, Prezydjum Rady Ministrów Warszawa 1935, s. 24 nlb., nadbitka Dziennika Ustaw nr 30 z 24 IV 1935; z dwoma różnymi ex librisami E. R. 
[27] D. Wieluch: Słownik chińsko-polski do czytania tekstów chińskich bez przygotowania, Katowice 1936; maszynopis na prawach rękopisu; ex libris E. R.; powielono 200 egzemplarzy, ten nr 9, dla hrabiego Edwarda Raczyńskiego w Rogalinie. 
[28] A. Kłossowski: Na obczyźnie. Ludzie polskiej książki, Wrocław 1984, s. 270-298; Samuel Tyszkiewicz artysta typograf, Southend-on-Sea 1962. 
[29] Przykładem niech będzie urzekająca dedykacja Miry Zimińskiej-Sygietyńskiej:...dla Pana na Rogalinie, pani na Mazowszu" (w:) Poland. From the Baltic to the Carpathians, Arkady, Warsaw 1975.