 |
pod red. Adama Bieniaszewskiego i Rafała T. Prinke |
 |
|
Rafał T. Prinke
Krew Bagratydów Wersja 1.0.0 z dnia 12.10.1998 r. Związki genealogiczne zawsze stanowiły istotny element argumentacji w badaniach historycznych, zwłaszcza w odniesieniu do dziejów politycznych epoki preindustrialnej. Małżeństwa dynastyczne oraz dziedziczność władzy i przywilejów postrzegane są jako jedne z podstawowych czynników motywujących działania feudalnych elit politycznych [1]. Rola powiązań rodzinnych na niższych szczeblach hierarchii społecznej jest też coraz częściej przedmiotem zainteresowań historyków badających drogi karier urzędniczych, rozwój wielkiej własności ziemskiej, czy relacje społeczno-ekonomiczne w ośrodkach miejskich i uniwersyteckich. Również tak pozornie odległe od wąsko rozumianej genealogii obszary badawcze jak demografia historyczna, onomastyka, historia prawa i historia gospodarcza muszą niejednokrotnie opierać się na wcześniejszych ustaleniach genealogii i ściśle z nią związanej prozopografii [2]. Aby zaspakajać takie potrzeby i dostarczać materiału do analiz z różnych perspektyw badawczych, genealogia - jako nauka pomocnicza historii - zestawia wyniki swych badań w formie syntez, najczęściej jako zbiory tablic rodowodowych [3]. Tablice takie podsumowują pewien etap badań na podstawie publikowanych wcześniej artykułów i monografii. Jak w przypadku każdej syntezy, jednak, aparat naukowy sprowadza się zwykle do wymienienia opracowań, na podstawie których dana tablica została opracowana, nie pozwalając odbiorcy na łatwe dotarcie do argumentów stojących za ustalaniem poszczególnych filiacji, koicji i faktów biograficznych. W ten sposób do obiegu naukowego wchodzą niekiedy "faktoidy" genealogiczne, zasugerowane pierwotnie jako hipotetycznie możliwe, a w związku z włączeniem ich do syntetycznych tablic uznane za "pewne" i wykorzystywane jako argumenty w konstrukcjach narracyjnych [4]. Obok swej funkcji służebnej wobec historii, genealogia coraz częściej stawia sobie własne cele poznawcze, które nie są bezpośrednio przydatne historykom. Pozwalają one jednak w nieco inny sposób spojrzeć na dzieje ludzkości, a także na naturę poznania historycznego, ograniczone możliwości ustalania faktów bazowych [5] i, co za tym idzie, względność wszelkich uogólnień. Jednym z tego rodzaju autonomicznych obszarów badawczych genealogii w ostatnich latach stało się poszukiwanie połączenia późnośredniowiecznej Europy ze starożytnością. Wywodzenie swych rodów od antycznych i mitycznych przodków było w średniowieczu częstym zabiegiem legitymizacji prawa dynastii do sprawowania władzy, a w okresach późniejszych - przejawem megalomanii i snobizmu arystokratów. Większość z tych wywodów to oczywiste fantazje, a nielicznych pozostałych nie da się potwierdzić w oparciu o wiarygodne źródła. Pozornie mogłoby się wydawać, że choć nie jest możliwe wykazanie starożytnego pochodzenia dynastii średniowiecznych w liniach męskich, dokonanie tego poprzez linie mieszane nie powinno nastręczać większych kłopotów w obliczu licznych i dobrze udokumentowanych małżeństw dynastycznych, zarówno w starożytności, jak i w średniowieczu. Tymczasem zadanie okazało się wyjątkowo trudne. Pierwszy, jak się zdaje, zajął się tym zagadnieniem na gruncie naukowym Anthony Wagner w swym eseju Bridges to antiquity [6]. Sformułował problem badawczy i dokonał szczegółowego przeglądu możliwości jego rozwiązania, wskazując, że najbardziej obiecująca "ścieżka" genealogiczna ze średniowiecznej Europy do starożytności prowadzi przez Kaukaz - szczególnie dynastie władców Armenii i Gruzji. Zaproponowane przez niego ciągi genealogiczne - w dużej mierze oparte na badaniach W.H. Rüdta-Collenberga i C. Toumanoffa nad dynastiami wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego i krajów kaukaskich w okresie wojen krzyżowych [7] - były jednak hipotetyczne i nie przyniosły oczekiwanych ustaleń. Jedyne pewne połączenie genealogiczne prowadziło od dynastii Lusignan - królów Cypru i tytularnych królów Armenii - do kaukaskiej dynastii Karin-Pahlavidów. Zaproponowane w późniejszej pracy C. Toumanoffa dalsze przejścia do najważniejszych rodów Kaukazu - Bagratydów i Mamikonidów - nadal zawierały wiele filiacji hipotetycznych [8]. Najszersze i najbardziej szczegółowe opracowanie tematu (określanego zwykle akronimem DFA od angielskiego "Descent From Antiquity") zawierają fundamentalne prace francuskiego mediewisty Christiana Settipani, analizujące w oparciu o bogaty materiał źródłowy wiele różnych możliwych (aczkolwiek, jak podkreśla autor, o bardzo różnym stopniu prawdopodobieństwa) połączeń genealogicznych z antykiem [9]. Ukazało się też szereg innych propozycji, głównie o charakterze kompilacji [10], a na liście internetowej poświęconej genealogii średniowiecznej temat ten jest częstym przedmiotem dyskusji [11]. W wydanej niedawno pracy [12] wykazaliśmy, że olbrzymia liczba żyjących obecnie Polaków pochodzi od licznych władców średniowiecznej Europy za pośrednictwem Wacława księcia raciborskiego z dynastii Przemyślidów (zm. 1456), Zwinisławy księżniczki pomorskiej oraz Juliany księżniczki twerskiej (zm. 1392), ale nie zamieściliśmy wśród nich przedstawicieli dynastii kaukaskich. Obecnie wydaje się, że taka możliwość jednak istnieje. Dynastia Bagratydów, panująca w Gruzji od 886 r. aż do aneksji przez Rosję na początku XIX w., daje się prześledzić dowodnie do VI w., a jej niewątpliwi przodkowie znani są już w IV w. Ród ten ma żyjących do dziś potomków w męskiej linii, a w ciągu ostatnich dwustu lat jej członkowie skoligacili się z arystokracją całej Europy [13]. Co ważniejsze dla naszych rozważań, związki rodzinne średniowiecznych Bagratydów pozwalają na wykazanie ich pochodzenia od wcześniejszych dynastii gruzińsko-armeńskich - Mamikonidów i Gregoridów - i poprowadzenie ciągu genealogicznego dalej, aż do Seleucydów i prawdziwie starożytnych Achemenidów. Toumanoff i Settipani sugerowali nawet istnienie połączenia z Egiptem faraonów, z czego jednak ten ostatni wycofał się, uznając je za mało prawdopodobne [14]. Poszukiwanie możliwości genealogicznego połączenia współcześnie żyjących Polaków ze średniowiecznymi Bagratydami wyłoniło kilka propozycji. Niektóre z nich - prowadzące przez Bizancjum - były już wcześniej wszechstronnie analizowane i pozostają mało przekonujące lub niemożliwe do potwierdzenia [15]. Mniej uwagi w publikacjach zachodnich poświęcano natomiast związkom Bagratydów z Rurykowiczami. Podstawową monografią genealogiczną na temat Rurykowiczów pozostaje nadal praca N. Baumgartena z 1927 r. [16], z której czerpali autorzy zestawień syntetycznych - Włodzimierz Dworzaczek [17] i współpracownicy Detleva Schwennicke [18], wprowadzając jedynie nieznaczne korekty, niekiedy zresztą nieuzasadnione. Najnowsze publikacje rosyjskie i ukraińskie nie wnoszą nic nowego - są jedynie bezkrytycznymi kompilacjami z opracowań XIX-wiecznych [19]. Spośród zidentyfikowanych przez Baumgartena małżeństw Rurykowiczów z przedstawicielkami dynastii kaukaskich, jedynie dwa dotyczą niewątpliwych księżniczek z rodu Bagratydów, a dalszych siedem to Osetynki.
[Baumgarten podaje dwie różne daty ślubu w tablicy V.23 i w tekście s. 70; DwTab 27 podaje jedynie tę pierwszą, a ES II.135 - żadnej, przypisując jednocześnie Izjasławowi dodatkową pierwszą żonę z dynastii Hohenstaufów] Wszystkie znane dzieci Izjasława pochodziły z pierwszego małżeństwa. [Baumgarten VI.22, a za nim DwTab 21 i ES II.140 podają błędną datę ślubu "ok. 1177"; ES ponadto przypisuje temu małżeństwu syna Jerzego IV, króla Gruzji, podczas gdy był on synem Tamary z drugiego małżeństwa, urodzonym w 1192/1193 r. [20] ] Małżeństwo bezdzietne. [Baumgarten V.10, DwTab 21, ES II.135] Brak znanego potomstwa. [Baumgarten podaje datę ślubu w tekście s. 70, ale nie na tablicy VI.4; DwTab 21 i ES II.140 nie podają tej daty, korzystając zapewne tylko z tablic; DwTab nie identyfikuje, z której żony były poszczególne dzieci Andrzeja] Jedyne dziecko z tego małżeństwa nie zostawiło znanego potomstwa. [jak w poprzednim przypadku, Baumgarten podaje datę ślubu - "przed 1178" - w tekście s. 70, ale nie na tablicy VI.14; DwTab 21 i ES II.140 nie podają tej daty; tu przyjmujemy jednak rok 1174, idąc za opinią A. Kijasa, że Wsiewołod najpewniej poznał swą żonę wracając z matką z wygnania do Bizancjum [21] ] Z tego małżeństwa 12 dzieci. [Baumgarten IV.39; DwTab 29 (jako NN); ES II.131] Jedno dziecko - syn Wasylko (zm. 1223) - nie zostawiło znanego potomstwa. [Baumgarten V.42; DwTab 27; ES II.135 - tu data zgonu 1202] Troje lub czworo dzieci, z których dwóch synów zmarło w dzieciństwie, a o potomstwie córki i ewentualnego trzeciego syna nic nie wiadomo. Nie ma zatem poważniejszych wątpliwości co do pochodzenia wielkiej księżny Marii, żony Wsiewołoda, z dynastii władców Osetii. Problem jednak w tym, że brak źródeł nie pozwala na odtworzenie genealogii owej dynastii: znamy jedynie imiona pojedynczych władców - nazywanych w źródłach gruzińskich "królami", a w ruskich "kniaziami" [27a]. Jedyny poświadczony ciąg genealogiczny to boczna linia Bagratydów, która panowała w Osetii po uzależnieniu jej od Gruzji przez króla Dawida IV Budowniczego. Wywodziła się od antykróla Gruzji - Demetriusza, którego wnuk Dawid poślubił księżniczkę osetyńską, a ich syn, z kolei, córkę Dawida Budowniczego - Rusudan, umacniając w ten sposób zarówno zależność od Gruzji, jak i panowanie Bagratydów w Osetii. Jego prawnuk Sosłan został - pod imieniem Dawid - drugim mężem królowej Tamary Wielkiej (po jej rozwodzie z Jerzym Bogolubskim) i koregentem całej Gruzji [28]. Co istotne, Dawid-Sosłan wychowywał się na dworze w Tbilisi [29], a więc jeżeli wspomniane księżniczki osetyńskie były jego bliskimi krewnymi (może wręcz siostrami), mogły również przebywać w stolicy i stanowić odpowiednie partie dla władców Rusi, zainteresowanych sojuszem z Gruzją dla obrony przed Połowcami. Kwestia pokrewieństwa Dawida-Sosłana i Marii, żony Wsiewołoda, nie jest jednak oczywista. Domysły takie prezentuje wielu autorów, ale praktycznie bez poparcia ich silnymi argumentami, nie mówiąc już o dowodach źródłowych. A.P. Novoselcev nazywa Marię "księżniczką osetyńską" i "krewną [родственница] kniazia Sosłana (Dawida)" [30], powołując się na źródłową pracę S.T. Eremiana, który określa Marię wręcz jako "córkę króla Osetii" i stwierdza, że "Sosłan-Dawid i Jasika-Maria byli najpewniej spokrewnieni" [31], odsyłając do opracowania Belokurova z 1889 roku [32]. Pierwszy, jak się zdaje, zaproponował tę wersję P. Butkov na początku XIX wieku [33]. Znane obecnie źródła ruskie i gruzińskie nie zawierają żadnej wzmianki potwierdzającej lub obalającej taką teorię [34], jednak Butkov mógł opierać się na źródłach dziś już nieistniejących. Musimy zatem stwierdzić, że choć Maria, żona Wsiewołoda III Wielkie Gniazdo, mogła pochodzić z bocznej linii rodu Bagratydów, wykazanie tego w sposób nie budzący wątpliwości zdaje się niemożliwe. Co więcej, gdyby nawet udowodnić, że była siostrą czy kuzynką Dawida-Sosłana, to genealogia tej linii Bagratydów zawiera wiele znaków zapytania, przez co podłączenie Marii do głównego pnia królów Gruzji nie byłoby jednoznaczne. [tablica: Bagratydzi-Rurykowicze (format PDF: 160 KB)] W obliczu niepowodzenia prób bezpośredniego powiązania Rurykowiczów z Bagratydami, możemy rozważyć powiązanie pośrednie poprzez inne dynastie. Najbardziej oczywistym wyborem są cesarskie rody bizantyjskie, których członkowie wchodzili w związki małżeńskie zarówno z Bagratydami, jak i Rurykowiczami. Pełen wykaz owych związków - pewnych i domniemanych - jest zbyt długi, by go tu szczegółowo przedstawiać. Wystarczy zatem stwierdzić, że poszukiwania takiego połączenia prowadzone przez wcześniejszych badaczy nie dały zadawalających rezultatów [35]. Dodatkową trudność stanowi fakt, iż podstawowe syntetyczne ujęcia genealogii bizantyjskich pełne są sprzeczności i niejasności, a historycy różnią się w ocenie stopnia wiarygodności równie sprzecznych i niejasnych przekazów źródłowych. Spośród różnych związków gruzińsko-bizantyjskich uwagę zwraca szczególnie małżeństwo Katy, córki króla Dawida IV Budowniczego. Indentyfikacja jej męża nie jest wszakże jednoznaczna - w literaturze proponowane są trzy możliwości:
Wersja przyjęta przez historiografię gruzińską [36]. Wersja pochodząca od Du Cange'a [37] i przyjęta przez późniejszych badaczy, m.in. A. Kunika [38], F. Justiego [39], F. Chalandona [40], W.E.D. Allena [41], A.A. Vasilieva [42], C. Toumanoffa [43] i K. Barzosa [44]. Wersja podana przez V. Grumela [45] - być może zaproponowana już wcześniej, przyjęta przez O. Jurewicza [46], M.D. Sturdzę [47] i ES [48].
W tymże [1116] roku [król Dawid] wysłał swą córkę Katę do Grecji, jako synową cesarza Grecji. Wcześniej wysłał też swą starszą córkę Tamarę, aby została królową Szirwanu; i obie, niczym gwiazdy, jedna na wschodzie, druga na zachodzie, oświetlały cały świat promieniami otrzymanymi od słońca - ich ojca [49].
... i dosiadłwszy swego konia, [syn zmarłego właśnie cesarza] wyjechał z Mangany wraz ze swą świtą, a kiedy tak jechał, wielu innych się doń przyłączało. Jak tylko opuścił mury Mangany, napotkał Absagów. Byli to ci, których przysłano stamtąd z dziewczyną sprowadzoną z Absagii, która była właśnie zaślubiana starszemu z synów cezara [50].
M.D. Sturdza, a za nim - i za uzupełnieniami S. de Vajaya - również ES, uznaje Katę za drugą żonę Aleksego, po Dobrodzieji-Eupraksji, córce Mścisława I w. ks. kijowskiego, nie podając daty ślubu [57]. Wcześniejsi zwolennicy tej wersji - V. Grumel i O. Jurewicz - nie znali tego pierwszego związku, przypisując Aleksemu (i to hipotetycznie) jedynie Katę [58]. Chalandon, Ch. Loparev i S. Pepadimitriou uznają Dobrodzieję za jedyną żonę Aleksego [59], podczas gdy późniejszy Baumgarten - a za nim W. Dworzaczek - daje jej za męża Andronika Komnena, młodszego brata Aleksego, co wygląda jednak za zwykłą pomyłkę [60]. Żoną Andronika była zapewne Greczynka, być może Aineiadisa [61], natomiast małżeństwo Dobrodzieji z Aleksym potwierdzają również nowsze badania [62]. A ponieważ małżeństwo to miało miejsce w 1122 r., Kata nie mogła być jego drugą żoną, skoro jej ślub przypada na rok 1116. Nie można też widzieć Katy w żonie jego brata Andronika, ponieważ jego ślub miał miejsce jeszcze później - w 1124 r. Omawiana wersja identyfikacji męża Katy ma swe źródło w założeniu, iż kronika gruzińska nie myli się - a zatem nie trzeba jej poprawiać, jak to czynią Vasiliev i Toumanoff. Zwolennicy jej uznali jednak, że "syn cesarza" to jeden z synów Jana II. Jak widzieliśmy, jednak, żaden z żyjących wówczas jego synów nie mógł być mężem Katy (kolejny syn Izaak miał najwyżej rok, a przyszły cesarz Manuel I jeszcze się nie urodził), nie mówiąc już o ich bardzo młodym wieku. Pozostaje zatem potraktować źródło dosłownie - tym bardziej, że nie ma przesłanek po temu, by mu nie ufać. K'art'lis Tskhovreba określa męża Katy jako syna cesarza panującego w 1116 r. - czyli jednego z synów Aleksego I. Małżeństwo Jana II z Pryską/Piroszką (św. Ireną), córką Władysława I Świętego, króla węgierskiego, (trwające od 1104/1105 r. do jej śmierci w 1133 r.) jest wystarczająco dobrze udokumentowane, by nie brać go pod uwagę. Pozostaje zatem sebastokrator Andronik i najmłodszy syn Izaak. Jeden z nich poślubił w 1104 r. córkę Wołodara, ks. przemyskiego, która w Bizancjum nosiła imię Irena. Jedynym przekazem źródłowym na temat tego małżeństwa jest wzmianka w Kronice Nestora czyli Laurenckim latopisie: W roku 6612 [1104]. Córka Wołodarewa wydana za mąż za królewicza, syna Oleksego, w Carogrodzie, miesiąca lipca dnia 20 [63].Baumgarten - a za nim W. Dworzaczek - uznaje, że owym królewiczem był Izaak, powołując się przy tym na własny wcześniejszy artykuł [64]. Podobnie sądzi Chalandon [65], natomiast Du Cange i Barzos nie identyfikują żon żadnego z dwóch braci [66]. Nowsi autorzy przypisują jednak Wołodarewnę jednoznacznie Andronikowi [67]. O. Jurewicz, opowiadając się za wersją Baumgartena, wysuwa następujące argumenty [68]:
Obecnie wiadomo już dokładnie, że Jan II urodził się w 1087 r., Andronik w 1090 lub 1091 r., a Izaak w 1093 r., a więc wszyscy byli w podobnym wieku. Argument ten nie został poparty żadnym odsyłaczem do źródeł bądź opracowań, a więc trzeba go traktować jako czysto retoryczny. Ten, z kolei, argument opiera się na fałszywej przesłance. Andronik zmarł w 1130 lub 1131 r., a więc w wieku około czterdziestu lat, i miał conajmniej dwóch synów, z których jeden zmarł w dzieciństwie [69]. Jarosław Ośmiomysł był wnukiem nieżyjącego już dawno Wołodara, a synem zmarłego dziesięć lat wcześniej Władymirka - popieranego przez cesarza Manuela I, z którego więzienia Andronik uciekał. Trudno zatem przypuszczać, że takie, zapewne dawno zapomniane, więzy pokrewieństwa mogły mieć tu jeszcze wpływ. Znacznie lepiej wyjaśnia dobre przyjęcie Andronika przez księcia halickiego fakt, iż jego żona Olga była zapewne przyrodnią siostrzenicą Andronika, o czym szerzej powiemy w dalszej części. Uciekając do Halicza Andronik mógł też kierować się zupełnie innymi względami - szczególnie politycznymi (usiłował zorganizować armię z Połowców i wrócić do Bizancjum na jej czele). W dalszej wędrówce po różnych krajach dotarł także do Gruzji, gdzie był równie serdecznie witany przez króla Jerzego III, o czym będzie jeszcze mowa, a co przemawia za tym, iż jego matką była Kata - ciotka tegoż króla. W przeciwieństwie do nastawionego wówczas wrogo wobec Bizancjum Jarosława Ośmiomysła, Gruzja była tradycyjnym sojusznikiem cesarstwa we wspólnej walce z Seldżukami, a ciągłe wojny lokalne (wówczas z muzułmańskimi władcami Południowego Azerbejdżanu) [70] nie pozwalały raczej spodziewać się uzyskania tam pomocy w zdobyciu tronu bizantyjskiego. Mógł oczywiście korzystać z tłumacza, ale nawet jeżeli sam znał ruski, to nie oznacza wcale, że musiał się go nauczyć od matki. Podobnie "barbarzyński" to nie koniecznie ruski - równie dobrze mógł to być gruziński czy jakikolwiek inny. Z drugiej strony wiadomo, że Andronik wychowywał się na dworze cesarskim wraz z dziećmi Jana II, a w ich wykształceniu "szczególną uwagę zwracano na gruntowną znajomość literatury starogreckiej, teologii i innych nauk humanistycznych" [71]. Trudno więc sobie wyobrazić, by nie znał znakomicie języka greckiego - można się raczej domyślać jakiejś wady wymowy. Dawid Budowniczy prowadził konsekwentnie od 1101 r. wojnę z Seldżukami, wyzwalając i podporządkowując sobie kolejne ziemie Gruzji, aż do zjednoczenia kraju w 1123 r. - po zdobyciu Tbilisi i Dmanisi. W interesującym nas roku 1116 przeprowadził zakończoną powodzeniem kampanię wyzwolenia Tao, co musiało być z zadowoleniem odnotowane w Konstantynopolu [72]. W tym samym czasie Aleksy I bezskutecznie usiłuje odzyskać utracone ziemie i w tymże roku 1116 podejmuje próbę zdobycia wewnętrznej Anatolii i zajęcia Ikonium [73]. W takiej sytuacji nawiązanie sojuszu przypieczętowanego małżeństwem dynastycznym było wręcz oczywiste i bardzo korzystne dla obu stron. Pamiętać też trzeba, że cesarzowa Maria (vel Marta) z Alanii (ur. ok. 1050, zm. po 1103), żona kolejno Michała VII Dukasa i Nikefora III Botaniatesa, była córką Bagrata IV króla Gruzji, a ciotką Dawida Budowniczego. Zaadoptowała Aleksego I i odegrała kluczową rolę w przejęciu przez niego tronu Bizancjum, sprawując wraz z nim rządy w początkowym okresie jego panowania. Ponoć Aleksy rozważał nawet poślubienie jej, a z całą pewnością nawet potem - już jako mniszka - miała znaczny wpływ na nowego cesarza [74]. Co więcej, brat Aleksego i jego wspólnik w walce o tron - sebastokrator Izaak Komnen - ożenił się z gruzińską księżniczką, bliską kuzynką Marii z Alanii, również z rodu Bagratydów, z która miał ośmioro dzieci [75]. Małżeństwo syna cesarza - Izaaka (imiennika jego brata) - z kolejną przedstawicielką dynastii gruzińskiej jawi się zatem jako logiczna konsekwencja sytuacji politycznej i rodzinnej Aleksego I. Wywody powyższe wskazują jednoznacznie, że odnotowany przez K'art'lis Tskhovreba pod rokiem 1116 ślub królewny Katy musiał dotyczyć sebastokratora Izaaka, syna Aleksego I, a ojca Andronika I. Pozostaje nam jednak jeszcze wskazanie poprzez które z jego dzieci prowadzić może ciąg genealogiczny do Wacława księcia raciborskiego i Juliany księżniczki twerskiej. Jedna z możliwości to identyfikacja pierwszej żony Izaaka II Angelosa jako córki Andronika I Komnena. Hipotezę taką przedstawił P.B. Rupp [76], powołując się na monografię O. Jurewicza, w której jednak nie ma nic, co pozwoliłoby na wyciągnięcie takiego wniosku. W wydanej w tym samym roku kompilacji - a więc chyba niezależnie od Ruppa - identyczną wersję podał G. Paget [77]. Wszyscy autorzy zestawień genealogii bizantyjskich zgodnie uznają pierwszą żonę Izaaka Angelosa (która zmarła zanim został cesarzem) za nieznaną, niekiedy dając jej imię Irena [78]. Podobnie uważają badacze tego okresu dziejów Bizancjum [79], a więc musimy zrezygnować z tej "ścieżki" - przynajmniej dopóki nie ustalimy źródła informacji Pageta i Ruppa. Z innych dzieci Izaaka - obok cesarza Andronika I - znamy syna Jana, który uciekł do Seldżuków, ożenił się tam i został muzułmańskim uczonym. Wnukiem jego syna Solimana (Sulejmana) był Ottoman, protoplasta dynastii panującej w późniejszym imperium tureckim [80]. Jedna z córek - Anna - była żoną Jana Arbandenosa, natomiast co do pozostałych nie ma jednomyślności wśród najnowszych autorów. K. Barzos uwzględnia jedynie jeszcze jedną córkę, bez podania szczegółów [81], podczas gdy ES znają trzy inne córki i nieślubnego syna Aleksego [82]. Z tych córek, Maria była żoną Józefa Bryenniosa, Eudokia - być może Konstantyna Paleologa, a Helena - Jerzego I Dołgorukiego, wielkiego księcia kijowskiego. To ostatnie małżeństwo jest dla nas szczególnie interesujące, ponieważ owocem jego był omawiany wyżej Wsiewołod III Wielkie Gniazdo, od którego prowadzi już całkowicie pewny (w kategoriach historycznych, rzecz jasna) ciąg genealogiczny do znanych nam przodków Polaków. Według starszych zestawień i opracowań biograficznych Jerzy Dołgoruki był dwukrotnie żonaty: z córką Aepy, chana Połowców, oraz z nieznaną Bizantynką [83]. Natomiast opierający się na najnowszej literaturze przedmiotu M.D. Sturdza podaje jej imię - Helena - a także identyfikuje ją jako córkę Izaaka Komnena [84]. Za nim podały tę informację ES, których autorzy korzystali również z niedostępnych nam uzupełnień do dzieła Sturdzy autorstwa S. de Vajaya, jak i z innych najnowszych opracowań. Nie wiemy kto zaproponował taką identyfikację jako pierwszy, jakich użył argumentów i czy odnalazł nowe źródła, możemy jednak rozważyć tę propozycję w świetle znanych źródeł i faktów. W swym artykule poświęconym w całości problemowi pokrewieństwa między założycielem cesarstwa trapezunckiego - Aleksym I Mega Komnenem - a królową Gruzji Tamarą I Wielką, C. Toumanoff [85] zakwestionował wcześniejszą interpretację jedynego znanego określenia istniejącej między nimi relacji. Określeniem tym jest "pros patros theia (προς πατρος θεια)" użyte w kronice Michała Panaretusa, zwykle interpretowane jako "ciotka ze strony ojca" [86]. Toumanoff odrzuca sugestię Kunika [87], w pełni akceptowaną przez E. Gerlanda [88], a przez A.A. Vasilieva [89] uznaną za prawdopodobną, że ojciec Aleksego - sebastokrator Manuel - był żonaty z siostrą królowej Tamary - Rusudan. Słusznie wskazuje, że w takiej sytuacji Tamara powinna być nazwana "ciotką ze strony matki (προς μητρος θεια)" (choć nie wykluczone, że Panaretus miał na myśli "stronę ojca" Tamary), ale jednocześnie - poszukując innego pokrewieństwa - proponuje uznanie za błędne lub nieprecyzyjne sformułowania pojawiające się w wielu innych przekazach źródłowych (jeden tego przykład podaliśmy już wyżej). Z pewnością słuszniej byłoby uznać za niezbyt dokładne określenie podane przez Panaretusa - jak też uczynili późniejsi autorzy, m.in. ostrożny w tworzeniu hipotetycznych relacji K. Barzos [90], który przyjął, że matką Aleksego I była Rusudan. U M.D. Sturdzy i w ES figuruje ona jako nieznana z imienia córka "Dawida IV króla Gruzji" [90a], ale nie może tu chodzić oczywiście o Dawida Budowniczego, tylko o jego wnuka, który przez sześć miesięcy zasiadał na tronie Gruzji (numeracja władców gruzińskich jest bardzo niejednolita - Dawid Budowniczy nosi w literaturze numery II, III lub IV [91]). Nie wiadomo nic na temat istnienia jego ewentualnej córki, ale miał syna Demnę, który później rościł sobie słuszne pretensje do tronu i był popierany przez część arystokracji [92], a więc mógł oddać ewentualną siostrę Manuelowi Komnenowi. Przyjmiemy tu za K. Barzosem, że to siostra Tamary była matką Aleksego I, ale związek ten nie ma dla naszych rozważań istotnego znaczenia. Wspominamy o nim po to, by przedstawić propozycję Toumanoffa, który wyjaśnia określenie Panaretusa przesuwając pokrewieństwo dwojga władców o pokolenie wstecz i sugerując, że można je wyjaśnić jedynie małżeństwem Andronika I (ojca Manuela, a dziadka Aleksego I) z hipotetyczną ciotką Tamary, a siostrą Jerzego III. Źródła, co prawda, nie wspominają o niej, ale ewentualność taka była wcześniej zaproponowana przez A.A. Vasieliewa [93], a zaakceptowana również przez O. Jurewicza [94]. Nowsza literatura nie podziela jednak tego poglądu [95]. Dwie wzmianki źródłowe w K'art'lis Tskhovreba są niezwykle istotne w tym kontekście: [Relacjonując założenie Cesarstwa Trapezuntu kronikarz mówi:] "... i [królowa Tamara] dała je [ziemie odzyskane od Bizancjum] swemu krewnemu Aleksemu Komnenowi, potomkowi Andronika, który sam przebywał wówczas na wygnaniu u Tamary" [96] [Pisząc o pierwszym małżeństwie Tamary, kronika wymienia różnych kandydatów do jej ręki, w tym Aleksego, nieślubnego syna Andronika I ze związku z Teodorą Komneną, który jednak został odrzucony, gdyż był z Tamarą] "zbyt blisko spokrewniony" [97] Dodatkowym potwierdzeniem poprawności naszego rozumowania jest również fakt, że choć M.D. Sturdza przyjmuje za C. Toumanoffem, iż pierwszą żoną Andronika była siostra Jerzego III (podkreślając jednak wątpliwość takiego ustalenia), to zwykle powtarzające za nim ES uznają ją za (prawdopodobnie) siostrę również Jerzego - ale Paleologa, pansebastosa [97a]. Autorzy tej kompilacji musieli się zatem opierać na nowszych - nieznanych nam - badaniach i uznać hipotezę o Paleologinie za bardziej przekonującą. Nie przedstawiliśmy tego argumentu wcześniej, ponieważ wiąże się on ściśle z innym fragmentem źródłowym, który stanowi podstawę tezy Toumanoffa o gruzińskiej żonie Andronika, a naszym zdaniem dowodzi małżeństwa siostry Andronika z Jerzym I Dołgorukim. Fragment ten, pochodzący również z K'art'lis Tskhovreba, brzmi następująco: Pewnego razu przybył przed jego [Jerzego III] oblicze Andronik Komnen z żoną niezwykłej urody, ze swymi pięknymi dziećmi i z synami siostry, syn brata ojca wielkiego Manuela Komnena, króla całego Zachodu i Grecji [98].Toumanoff ponownie odrzuca dosłowną interpretację, twierdząc, iż Andronik nie miał siostry (powołuje się przy tym jedynie na Du Cange'a), choć na poprzedniej stronie dowodził, że można założyć istnienie nieznanej źródłom siostry Jerzego III - co jest zresztą tezą całego artykułu. Jak wspomnieliśmy wyżej, obecnie przyjmuje się istnienie conajmniej dwóch, a być może i czterech sióstr Andronika. W dalszym misternie konstruowanym wywodzie Toumanoff stara się wykazać, że autor kroniki zastosował podwójną apozycję i zwrot "synami siostry" odnosi się do króla Jerzego III, a zatem cała fraza powinna być odczytana jako "z pięknymi dziećmi [które były również] synami siostry [króla Jerzego]". Przyznaje, co prawda, że we wcześniejszej i bardziej wiarygodnej redakcji królowej Mariam brak jest fragmentu "przed jego oblicze", a tym samym apozycja jest niemożliwa, ale wyjaśnia to dodatkową elipsą [99]. Interpretując ten sam fragment O. Jurewicz nagina tłumaczenie, pisząc "ze swymi synami i synem swej siostry", i dodaje, że "kronikarz nie wiedział dokładnie, kim był Joannes, syn Andronika" [100]. Tymczasem w oryginale są to "synowie siostry" w liczbie mnogiej oraz "z dziećmi" i "z synami siostry". To ostatnie rozróżnienie jest bardzo istotne, wskazuje bowiem, że z Andronikiem była też przynajmniej jedna znana córka - Maria. Tym samym drugie określenie "synowie siostry" nie może być powtórzeniem. W świetle przytoczonych wyżej ustaleń M.D. Sturdzy i ES, według których bizantyjską żoną Jerzego Dołgorukiego była siostra Andronika I, przekaz K'art'lis Tskhovreba nie wymaga tak daleko idących zabiegów interpretacyjnych, a może być odczytany zupełnie dosłownie. Jak wiadomo, po śmierci Jerzego, owa druga żona została wygnana przez Andrzeja Bogolubskiego i wróciła w 1162 r. do Bizancjum, gdzie przebywała wraz z synami - Wsiewołodem III Wielkie Gniazdo i starszym Michałem - na dworze Manuela I w Konstantynopolu [101]. Wsiewołod wrócił na Ruś w połowie 1174 r. i zapewne w drodze powrotnej poznał swą żonę Marię z Osetii [102]. Wizyta Andronika w Gruzji datowana jest na ok. 1170 r. [103], a Osetia była wówczas lennem Gruzji. Wiemy też, że Dawid-Sosłan, książę osetyński i drugi mąż Tamary, wychowywał się na dworze królewskim Jerzego III - tam więc mógł również Wsiewołod poznać przyszłą żonę, być może siostrę lub kuzynkę Dawida-Sosłana. Sformułowanie kronikarza gruzińskiego "ze swymi pięknymi dziećmi i z synami siostry" jest zatem bardzo precyzyjne, albowiem druga żona Jerzego Dołgorukiego miała tylko dwóch synów, a nie miała córki. Pobyt Heleny Komneny, wdowy po Jerzym Dołgorukim, na dworze Manuela I z pewnością nie był dla niej przyjemny, ponieważ cesarski kuzyn stale ścigał jej brata. Kiedy więc dowiedziałą się o pobycie Andronika w Jerozolimie w 1167 r., a później o jego związku z Teodorą - wdową po królu Baldwinie III - skorzystała z najbliższej okazji by się do niego przenieść wraz z synami. Teodora miała duże wpływy i swoich zaufanych ludzi na dworze w Konstantynopolu [104] i z pewnością mogła to zorganizować. [tablica: Bagratydzi-Komnenowie (format PDF: 162 KB)] W ten sposób wykazaliśmy - w oparciu o źródła i bez potrzeby modyfikowania ich dosłownego przekazu - że Wsiewołod III Wielkie Gniazdo był prawnukiem Dawida IV Budowniczego, króla Gruzji z dynastii Bagratydów. Oznacza to, że jego potomkami są również liczne rzesze Polaków pochodzących od Wacława księcia raciborskiego i Juliany księżniczki twerskiej. Nie miejsce tu na przedstawianie przodków króla Dawida i licznych związanych z nimi kontrowersji, ograniczymy się zatem do zamieszczenia tablic ukazujących prawdopodobne połączenie genealogiczne z Seleucydami, Ptolemeuszami i Achemenidami, a także - znacznie bardziej wątpliwe - z faraonami egipskimi [105]. [tablica: Dawid-Antiochus (format PDF: 158 KB)] [tablica: Antiochus-Ramzes (format PDF: 105 KB)]
Przypisy
[1] K.S.B. Keats-Rohan (red.), Family Trees and the Roots of Politics,
Woodbridge, 1996.
|
||
|
|
|
|